Ակն, ական, կանք

եզականն բառիս ԱՉՔ. Գործարան տեսութեան. տեսանելիք. աչք. կէօզ. չէմշ. այն. ὁφθαλμός oculus

Ակն ընդ ական։ Ոչ դարձցի ակն իմ ի տեսանել զբարին։ Եւ ական չէր տեսեալ զիս։ Խռովեցաւ ի սրտմտութենէ ակն իմ։ Պահեա՛ զիս որպէս բիբ ական։ Ակն իմ իջոյց արտասուս, կամ արտօսր։ Միով ակամբ քով։ Ճրագ մարմնոյ ակն է։ Զի՞ տեսանես զշիւղ յական եղբօր քոյ։ Զոր ակն ոչ ետես եւ այլն։

Զլուեալն ունկանն ակամբ եւս նկատեալ. (Ագաթ.։)

Անհնար է քեզ միով ակամբ յերկինս հայել, եւ միով ակամբ յերկիր. (Մանդ.։)

Ակն երագ է քան զունկն. (Շիր.։)

Իբր անքթիթ իմն ակամբ եւ մեծաւ զգուշութեամբ. (Յհ. կթ.։)

Ակն զծագումն լուսոյ ընդունելով զգայ եւ ճանաչէ. (Գր. հրահ.։)

Կաւ՝ ակն եղեալ տեսանէր։ Յորժամ ակն խաղայցէ, բնական ազդեցութեամբ վասն զնորոգ ոք տեսանելոյ լինի ասեն նշանակ. (Եզնիկ.։)

Դուն ուրեք լինի ասել.

Քթթումն ակին։ Ցանկան եւ զաջ ակին խլիլ. (Երզն. քեր.։ Լմբ. թղթ.։)

Փոխանակ ակին գայլոյ՝ ակն արջոյ տացի նմա։ Երկու ակունքն. (Մագ. ԼԶ։ Սիւն. ժմ.։ Իսկ Վրք. հց. ԻԴ.)

Հաւասար են լոյս երկուց ականց աչից ի տեսանել. իմա՛ իբր աղբերականց աչաց։

ԱԿՆ ներքին. որպէս տեսութիւն իմանալի.

Իբր մարգարէական ակամբ հայեցեալ։ Հոգւոյ ակամբն նայի ... Ոչ յառեցի զակն ոգւոյս ի գլուխն իմ կենաց Քրիստոս։ Սուղ ինչ զմտաց ակն ի ներքս հայեցուցանելով. (Խոր.։ Նար.։ Պիտ.։)

Միտք ակն է հոգւոյ. (Երզն. մտթ.։)

որպէս ակնկալութիւն. յոյս. կարծիք. կասկած. իւմիտ.

Ուստի ակն չկայ՝ գող բազում անդամ ական հատանէ. նոյնպէս եւ ի չարիսն՝ որում ակն չկայցէ՝ այնու կորնչիմք։ Զի՞նչ ինչ այնուհետեւ կայր ակն յուսոյ փրկութեան ... Որում ոչն կայր ակն՝ զգեցաւ պսակ ... Զանյոյսս՝ որոց ոչ ակն ինչ կայր, արար վարդապետս, որպէս զՊօղոսն. (Ոսկ. ա. թես. եւ Ոսկ. ես.։) cf. ԱԿՆՈՒՆԻՄ.

ԱԿՆ իրաց, որպէս ծակ՝ խոռոչ՝ խորշ նման աչաց. գօվուգ, տէլիք, եուրտ.

Ակն ուռկանի զջուր ոչ արգելու. (Ոսկ. ես. ԺԱ։)

Զփայտն արկեալ ի ջուրսն՝ մտեալ յակն տապարին՝ հանէր զերկաթն. (Եպիփ. խչ.։)

Մինչեւ ի գերեզմանին յուղարկեմք ակն. (Պիտ.։)

ԱԿՆ խաչի. Միջին վայր թեւոցն.

Տեառնագրէ սուրբ իւղովն նախ զակն խաչին. (Մաշտ.։)

ԱԿՆ ԱՐԵՒՈՒ. Արեգակն. արեւակն. չէշմէի աֆիթապ. որպէս եւ արաբ. ա՛յն, է ակն եւ արեգակն.

Ակնապարար ականն արեւու։ Ի մտից լուսոյ ականն արեւու։ Ակն արեւու ի մէջ աշխարհի. (Նար. յիշ. եւ Նար. մծբ. եւ Նար. խչ.։)

ԱԿՆ, ակներ. cf. ԱԿՆՈՒՌ. որպէս ակն ուռոց որթոյ։ (Վստկ. ստէպ։)

ՅԱԿԱՆԷ. cf. ի բառն ԱՆՈՒՆ, ՅԱԿԱՆԷ ՅԱՆՈՒԱՆԷ.

Մինչեւ կոչէին զնա յականէ ի սենեակ թագաւորին. (Եսթ. Բ. 14։)

Զամենեսեան ի յականէ ճանաչէ. (Փարպ.։)

adv.

ԱՌ ԱԿԱՆԷ. Հաճելով զաչս այլոց. առ աչս. առ երեսս. ակնառութեամբ. երեսպաշտութեամբ, երեսանց, դրսըւանց. խադր իչիւն.

Մի՛ առ ականէ ծառայել իբրեւ մարդահաճոյք։ Մի՛ առ ականէ ծառայութեամբ իբրեւ մարդահաճոյք. (Եփես. Զ. 6։ Կող. Գ. 22.) յն. ակնածառայութիւն. ὀφναλμοδονλεία. ad oculos servire.

Կամ ակն ածելով՝ ցորչափ լինի երեւել յաչս այլոց.

Իսկ նա առ նորա ականէ գնայ ընդ նոսա. բայց ապա յետոյ վառեալ եւ այլն. (Բուզ. Ե. 43։)

Կամ յանդիման աչաց.

Առ յականէ տեսողացն զտեսիլ իւր եւ այլն. (Եփր. համաբ.։)

ԱԿՆ Ի ԽՈՆԱՐՀ. Ակնկորեալ. աչքը վար. եէրէ պագարագ.

Գլխակորեալք եւ ակն ի խոնարհ՝ լեզուակապք կան առաջի. (Մանդ. Դ։)

ԱԿՆ Ի ՃԱՆԱՊԱՐՀ. Դէտակն կալեալ սպասելով. աչքը ճամբան. կէօզիւ եօլտա.

Զսպասաւորն յուղի առաքելով՝ նեղիմ յոյժ՝ ակն ի ճանապարհ. (Վրք. հց. ձ։)

ՅԱԿԱՆ ԹՕԹԱՓԵԼ, Ի ՔԹԹԵԼ ԱԿԱՆ. cf. ԹՕԹԱՓԵԼ;
cf. ՔԹԹԵԼ.

ՅԱԿՆ ԱՆԿԱՆԻԼ. Երեւիլ աչաց այլոց. աչքի երեւնալ. կէօզի իլիշմիք, կէօրիւնմէք.

Եւ ոչ պահապանացն յակն անկեալ (յարուցեալն)։ Ի մտանել թագաւորի՝ պատժապարտն չիշխէ յակն անկանիլ։ Կերպարանք գազանաց յակն անկանելով։ Բոզից են պաճուճանք, որք յակն եւեթ կամին անկանել. անդր յերկինս զարդարեա՛ց, ա՛նդր անկի՛ր յակն. (Եղիշ. թղմ.։ Սեբեր. Զ։ Նիւս.։ Ոսկ. մտթ.։)

Մի՛ եւս յաւելցես դու անկանել յակն իմ. (Եփր. ել.։)

ՅԱԿՆ ԱՐԿԱՆԵԼ. Բերել յանդիման աչաց այլոց. երեւցնել. կէօզիւնէ կէօսթերմէք.

Զերեսս նոցա ինձ յակն մի՛ արկանէք. (Ա. Մակ. Է. 3։)

Կամ յաչս իւր մերձեցուցանել. տեսանել. աչքէ անցնել. նազար ուրմագ.

Աղաչեմ զամենեսեան՝ որ զգիրսդ յակն արկանիցէք. (Բ. Մակ. Զ. 12։)

ԶԱԿՆ ԱՐԿԱՆԵԼ. ὐπερόπτομαι despicio Զաչս ի բաց դարձուցանել. անտես առնել. աչքէ՝ երեսէ ձգել, անհոգ ըլլալ. էիւզ չէվիրմէք.

Յընտանեաց զաւակի քո զակն մի՛ արկանիցես. (Ես. ԾԸ. 7։)

Կորացեալ արկանէր զակն իւր (առիւծն) յալեւորէ անտի, զի մի՛ երկեցուսցէ. (Եփր. թագ.։)

ՅԱԿՆ ԱՌՆՈՒԼ. Լաւ աչօք նայել. հաճիլ. սիրել. սիրով ընդունել. խնամ տանել. աչքը վրան ըլլալ. նազարը իւստիւնտէ օլմագ.

Մեծապէս արքայ շապուհ յակն առեալ սիրէր զնա. (Բուզ. Դ. 16։)

Տանջէ զամենայն որդի, զոր յակն առնու։ Գանալից առնէ զորդի՝ զոր յակն առնու. (Վրք. հց. ձ։ Ագաթ.։ եւ Սեբեր.։ եւ Իսիւք.։)

Յակն առեալքդ եւ սիրեցեալքդ տեառն. (Ագաթ.) որ է կր. որպէս ռմկ. աչքը մտած։

չ.

ԱԿՆ ԱԾԵՄ, ածի. ԱԿՆԱԾԵՄ, եցի. εὑλαβέομαι revereor, vereor Պատկառիլ. զգուշանալ. խորշիլ. խիթալ. զանգիտել. ակն առնուլ. խպնիլ, քաշուիլ, վախնալ. հիճապ էթմէք, չէքինմէք. սագընմագ. խադըր սայմագ.

Սաւուղ ակն ածէր յերեսաց նորա։ Եւ յաւել եւս ակն ածել ի Դաւթէ. (Ա. Թագ. ԺԸ. 15. 29։)

Որք ոչ ակն ածէին ի ծերոյն. (Բար. Դ. 16։)

Ապա թէ ակնածելով ակնածեսցեն բնակիչք երկրին աչօք իւրեանց յառնէն յայնմանէ. իմա՛, խնայեսցեն չսպանանել զնա, կամ անտես արասցեն զնովաւ։ (Ղեւտ. Ի. 4.)

Միայն ակն ածէին ի մուրացանէն Արգամայ, զի այր քաջ էր։ Ակն ածէր որպէս արդարեւ ի թշնամւոյ։ Ի ծերութենէ հօրն ակն ածելով. (Խոր.։)

Եւ ոչ ի վրէժխնդիրս վայրէ պատկառեալ ակնածեաց. (Պիտ.։)

Մի՛ ի թշնամեացն ակնածեսցուք։ Զարհուրեսցո՛ւք ի դատաստանէն, ակնածեսցուք ի պատասխանւոյն. (Սարգ.։)

Ոչ ողոքանացն ակն ածէր։ Առ այն ակն ածել։ Ակն ածել եւս՝ թէ գուցէ ոչ լնուցու զսակ հարկացն. (Ճ. Բ.։ Ոսկ. մտթ.։ Յհ. կթ.։)

Եւ խնամածել. հոգ տանել. յակն առնուլ. նազար էթմէք, կէօզէթմէք.

Ա՛ռ զդա, եւ ա՛կն ած ի վերայ դորա ... Ե՛կ, եւ ածից ի վերայ քո ակն. (Երեմ. ԼԹ. 12։ Խ. 4։)

Զիա՛րդ ի վերայ չգոյացելոյն Աստուած ակն ածիցէ. (Իսիւք.։)

Տեսից զնա, եւ ակնածեցից ի վերայ նորա. (Կիւրղ. ծն.։)

ԱԿՆ ԱԾԵԼ. Յածել զաչս. ակնարկել. չորս դին նայիլ. պագըշմագ, կէօզիւնիւ տօչաշթըրմագ.

Գառն անմեղ ի մէջ գայլոց տարակուսեալ՝ ակն ածէ յայսկոյս եւ յայնկոյս, եւ ոչ գտանէ հովիւ։ Պաշարեալ կայ ի մէջ սպանողացն, ակն ածէ արտասուալից առ նոսա. (Մեսր. եր.։)

ԱԿՆ ԱՌՆԵԼ. իբր ակն առնուլ.

Ոչ ակն առնես թագաւորական յօնիցն. (Երզն. մտթ.։)

ԱԿՆ ԱՌՆՈՒԼ. προσώπον λαμβάνω, ἑπιγινώσκω, θαυμάζω, ἁρετίζω, ὐποστέλλω personam accipio, submitto, miror, in gratiam suscipio Աչառել. հաճել. որ եւ ասի խորշիլ յերեսաց, եւ ակնածել. երեսպաշտութիւն ընել, նկատել. խադըր կէօնիւլ պագմագ՝ սայմագ.

Ակն առեր երեսաց ոմանց։ Կամ թէ առնուցու քեզ ակն։ Ակն առնուք մեղաւորաց։ Մի՛ առնուցու ակն ի դատաստանի։ Ոչ առնու ակն ամենեցունց տէրն։ Ակն աղքատի մի՛ առնուցուս։ Ակն առնուլ ամպարշտի՝ չէ՛ բարւոք։ Տե՛ս զի ակն առի երեսաց քոց։ Եթէ չէր առեալ ակն Յովսափատայ արքայի. եւ այլն։

Մի՛ ակն առնուցու որդի՝ հօր պատուոյ. (Եղիշ. Գ։)

Ոչ առնու Աստուած ակն բազմութեան։ Ոչ ի բազմութենէ, այլ յապաշխարութենէ ակն առնու։ (Գէ. ես.։)

Ակն առեալ ի նմանէ իբրեւ ի պատուականէ ումեքէ։ Ո՛չ ի թագաւորէ ակն առնու, եւ ոչ ի բռնաւորէ. (Սարգ. յկ. Զ. Ժ։)

Ակն առնուլ աղօթից, կամ յանցանաց. (Եփր. ել. եւ Եփր. ղեւտ.։)

Վասն թագաւորական պերճութեանդ ձեր ակն ոչ առնում, զի գոյին ինձ այդոքիկ. (Վանակ. Յոբ.։)

ԱԿՆ ԴՆԵԼ. Աչս արձակել եւ հաստատել ի վերայ իրիք՝ ագահութեամբ, ցանկութեամբ. աչք տնկել. կէօզ տիքմեք.

Ոչ ոք իցէ՝ որ ակն դնիցէ երկրին քում։ Զի իւր ակն եդեալ էր տէրութեան նորա։ Ակն եդ նոցա հայեցուածովք աչաց. (Ել. ԼԴ. 24։ Ա. Մակ. ԺԱ. 11։ Եզեկ. ԻԳ. 16։)

Այլում ումեք ակն դնելով կենցաղական տարփանաց։ Որում ակն եդեալ կորզէին զժառանգութիւնն։ Մի՛ ամենեւին յայլոց ինչ (իրս) ակն դնել. (Յհ. իմ. ատ.։ Մեկն. թագ.։ Բուզ. Դ. 14։)

ԱԿՆ ԿԱՌՈՒՑԱՆԵԼ. իբր աչս ստեղծուլ. տալ զտեսութիւն.

Ի ծնէ կուրին ակն կառուցանել. (Զքր. կթ.։) cf. ԱԿՆԱԿԱՌՈՅՑ ԼԻՆԵԼ.

ԱԿՆ ՈՒՆԻՄ, կալայ. cf. զկնի ԱԿՆՈՒՆԻՄ.

ԶԱԿՆ ՊԱՀԵԼ ՅԻՄԻՔ. Ակնարկել յիրս. հայել ուշով.

Զի ի նմա պահելով զակն՝ անմոռաց ընդ բնաւն անցանէաք. (Խոր. Գ. 1։)

ԶԱԿՆ ՏԱԼ. կամ ՏԱԼ ԱԿՆ. Նայել. նկատել. դիտել տիրապէս. ակնկառոյց լինել. այց առնել. նազար էթմէք, նազար սալմագ.

Յորժամ զակն ոգւոց ի Քրիստոսի մարմինն տան։ Որով ապա ակն տուեալ ի խաչն՝ խոցոտէր զսիրտն. (Լմբ. սղ.։ Բրսղ. մրկ.։)

Տալ ակն ի սիրելիս. (Տաղ.։)

Սուրբն Ներսէս շրջէր եւ ակն տայր ամենայն եկեղեցեաց. (Ոսկիփոր.։)

Տո՛ւք ակն բանդարգելոց, եւ գնացէ՛ք ի տես հիւանդաց. (Եղիշ. յես.։)

ՅԱԿՆ ԳԱԼ. Անկանիլ ընդ ակամբ. երեւել աչաց. աչքի տակ ինկնալ, աչիցը երեւնալ.

Որ յակն գային, տանէր առ ինքն. (Բուզ. Դ. 58։)

ԸՆԴ ԱԿՆ ԽՈՑԵԼ. Վիրաւորել զսիրտ, որպէս զաչս հանելով.

Զագահս չկամիմ ասել, գուցէ ընդ ոմանց՝ որ աստ իսկ կայցեն՝ ընդ ակն խոցիցեմք. (Ոսկ. եփես.։)

ԸՍՏ ԱԿՆ ԱՆԿԱՆԻԼ. Հազիւ երեւիլ. ծածկիլ յաչաց. աչքի երեւնալ չերեւնալ.

Նայէր թագաւորն եւ տեսանէր, զի ըստ ակն անկանէին, մինչ զի ոչ երեւէին նշանքն Մուշեղի. (Բուզ. Ե. 4։)

ԶԱԿԱՄԲ ԳԱԼ. Գալ իջանել ի վերայ աչաց. պատել զբիբն. մթագնել զտեսութիւն. աչքին իջնալ.

Որպէս բիժ զակամբ եկեալ՝ ոչ թողացուցանէ տեսանել զպատշաճն։ Ճարպոյ եկեալ զակամբ՝ յայլայլութիւն մտաբերէին։ Յորժամ արբեցաւ, եւ գինին եկն զակամբ նորա. (Յճխ.։ Ագաթ. եւ Արծր. Դ. 12։ Բուզ. Է. 7։)

ՅԱԿԱՆ ՏԵՍԱՆԵԼ. Հայել յերեսս. աչօք տեսանել.

Տարադիր առնէ, չտեսանէ յական. (Սարգ. բ. յհ. Բ։) ռմկ. երեսը չո՛ւզէր տեսնել.

ԱՌ ԱԿԱՆ ԴԻՊԻԼ. Պատահել աչաց. տեսանել ըստ դիպաց. աչքին զարնել՝ հանդիպիլ. կեօզիւնէ տօգանմագ՝ իլիշմէք.

Յամենայն ինչ տարրեղէն՝ որ առ ական դիպեցան. (Ագաթ.։)

ԸՆԴ ԱԿԱՄԲ ՀԱՅԵԼ. Խեթիւ կամ խոժոռ աչօք հայել. ծուռ աչքով՝ խոլոր մոլոր նայիլ. խօր՝ էյրի պագմագ, քէմ նազար իլէ պագմագ. ὐποβλέπομαι torve aspicio, subddole observo

Ընդ ակամբ հայէր Սաւուղ (ի Դաւիթ) յօրէ յայնմանէ եւ առ յապա։ Եւ որ շուրջ զմեօք՝ ընդ ակամբ հայէին ի մեզ։ Ընդ այնոսիկ մի՛ խորհիր դու, որ ընդ ակամբ նայիցին ի քեզ. (Ա. Թագ. ԺԸ. 9։ Բ. Մակ. Թ. 25։ Սիր. ԼԵ. 8։)

Ընդ ակամբ հայէր ի նա՝ խորհելով չարիս. (Խոր. Գ. 38. եւ Յհ. կթ.։ որպէս եւ Զենոբ.)

Ձեզ ընդ ակամբ էաք. (իբր խիթալի կամ ատելի։)

ԱԿՆ, ական, յականէ, ակունք, զակունս, յակունս կամ յականս. Ὁπἡ, ἒξοδος, διέξοδος. Foramen, exitus, origo, scaturigo. եւ այլն. Սկիզբն եւ ելք ծագման եւ բղխման աղբեր. աղբերակն, եւ որ ինչ նման է նմա. ակ, բուն բերանը. կէօզ, այն, գայնագ, չէշմէսար.

Միթէ աղբիւր անդստին ի միոյ ականէն բղխիցէ՞ քաղցր եւ դառն։ Եւ էին յեղիմ երկոտասան ակն ջրոց։ Եւ ել Եղիսէէ յականս ջրոցն։ Հասեա՞լ իցես յակն ծովու. եւ այլն։

Ծով է ակն գլխաւոր՝ ջուրցն օդոց։ Ակն ջուրց։ Ելանելն Եղիսէի յականս ջուրցն. (Վեցօր. Դ։)

Անսահման ծովուն ակունքն՝ ծաւալք ծարաւեաց, եւ ոռոգմունք տիեզերաց. (Տօնակ.։)

Յականէ աղբերն պղտորեալ է ջուր նորա. (Եզնիկ.։)

Յակունս Եփրատական գետոյն։ Ի յակունս Եփրատայ. (Ագաթ.։ Շար.։)

Յակունս աղբերացն։ Զակամբ Գինայ. (Խոր.։)

Ջուր հոսեալ յականէ։ Ի քաղցր ականէս յայսմանէ բղխեցոյց աղբիւր յորդախաղաց. (Սարգ.։ Լաստ.։)

ԱԿՆ ԼՈՒՍՈՅ, կամ ՏՈՒԸՆՋԵԱՆ. Արեգակն, որպէս աղբիւր լուսոյ՝ եւ աչք տուընջեան. չէշմէթ աֆիթապ.

Աղբիւրքն իմաստութեան ի նոյն լուսոյ ականէն առ նոսին բղխեալ։ ԶՔրիստոս զգեցան, եւ զհոգին նորին լուսոյ ականն. (Ագաթ.։) cf. ԱՂԲԻՒՐ ԼՈՒՍՈՅ.

Զակն տուընջեանն գործելով՝ զայս արեգակն։ Դարձաւ ակն տուընջեան։ Տեսանե՞ս զակն տուընջեան՝ ունել նմա ջերմութիւն, ճառագայթ, եւ լոյս. (Ածաբ. նոր կիր.։ Մագ. մանուչ. եւ Մագ. թղթ. Ե։)

Զնոյն լոյսն վառեաց ակն յարեգակն. (Վեցօր. Զ։)

Ի վերայ առասականացն միանունութիւն. ակն աչից, եւ աղբեր, եւ ակն քարի պատուականի. (որք առ հասարակ ի դէպ գան եւ ականն արեւու.) (Երզն. քեր.։)

s.

Ակն, ական, ականք, ականց. գտանի եւ ակունք.) λίθος. lapis pretiosus, gemma քար պատուական՝ ազգի ազգի. գոհար. ճէվհէր, գիւհէր, ճէվահիր.

Ակն գահանակ։ ականս սարդիոնս, եւ ականս գրոյ։ ականց պատուականաց։ սարդիոն ակամբք։ իբրեւ զվէմ շափիղայ ական։ յականց շափիղայ։ իբրեւ զտեսիլ ական կարկեհանի։ զամենայն ականս պատուականս. եւ այլն։

Քար՝ մարգարիտն, քար՝ ականքն իւրաքանչիւր ոք. (բրս. առ ընչեղս։)

Ակնս պատուական սուզեալ։ ի ծովէ մեծէ ակն մարգարտոյ. (նար. կէ. եւ մծբ։)

Ականքն պատուականք։ քան զականս պատուականս. (մծբ. ա։ շար։)

Պատուական ակունքն։ ակունս մեծագնիս. (շ. ընդհանր.։ յճխ. ժ։ վրք. հց. բ։) (տօնակ.։)

Բացեալ պատուհանօք լուսաբերօք ի տապանի, ասեն եւ ակունս լուսարձակս դնել ընդ պատուհանօքն. (վրդն. պտմ.։)

ԱԿՆ ՎԱՆԻ, կամ ԲԱԶՄԱԳՈՒՆԻ. cf. ՎԱՆԻ. cf. ԲԱԶՄԱԳՈՅՆ, գունի.

s.

Պինայ՝ ժժմակ ծովային. փինէզ. πίννα pinna

Եւ ի ծովէ ասր (յն. ծաղկունք), կամ խղընջոյնք, կամ ակունք՝ առաւել քան թէ զոչխարաց ասր. (Բրս. ընչեղ.։)