sick, ill, unwell, unhealthy, diseased;
suffering, patient;
invalid, infirm;
— լինել, cf. Հիւանդանամ;
լինել մահացու, վտանգաւոր —, լինել — ի մահ, to fall seriously ill, dangerously ill;
դարմանել, խնամել զ—, հսկել առ —ին, to nurse, to take care of, to tend, to assist, to watch by, to sit up by;
յայց ելանել —աց, to visit patients;
— հոգւով եւ մարմնով, ill both in body and mind;
— եղէ, I have been ill.
malade, indisposé, souffrant;
— լինել, être malade, tomber malade, faire une maladie;
— եղէ, j'ai été malade;
դարմանել՝ խնամել զ—, soigner un malade;
լինել ի մահ ou լինել մահացու՝ վտանգաւոր —, être très-malade, dangereusement malade;
*—ին քով կենալ, rester auprès d'un malade, garder un malade;
*— ընել, rendre malade.
turn, circuit, return;
reference;
reduction;
increase;
burden (of a song);
conversion, change;
— յետս or ընդ կրունկն, recoil, putting or drawing back, retreat;
— հիւանդութեան, paroxysm;
— փոխարինի, recompense, return;
retaliation, compensation, retribution;
— առնել, to turn, to turn about, to return;
to go out, to go from the inside to the outside;
to ascend, to go to a higher place;
to be horn, to take rise, to be produced, to proceed, to emanate, to flow from, to derive;
to attain, to arrive;
to agree, to be proper and suitable;
to surmount, to surpass, to go beyond, to overflow, to advance;
to stray;
ելանէ արեգակն, the sun rises or begins to appear on the horizon;
— ի վեր or ի վերայ, to reascend;
to leap over, to cross;
to gush out;
— աքաղաղի ի վերայ մարւոյն, to tread the hen;
— ի վերայ մատակի, to cover a mare, a bitch;
— ի ցամաք, to disembark;
— յորջոյ, to dislodge;
— զմիմեամբք, to concur;
to surpass;
յոգւոց —, to sigh;
ի գլուխ, ի լրումն —, to be ended, finished;
—ի գենաց, ի կենցաղոյս, to make one's exit from this world, to depart this life, to die, to decease;
to become defunct;
— ի հիւանդութենէ, to recover;
— ընդ սուր, զէնս, to commit suicide, to run one's self through with a sword;
ի պխտիւ —, to exalt or raise one's self to honour;
— յանկողինս ուրուք, to commit adultery;
to seduce;
անմասն, դատարկ —, to have no part, to be excluded;
— զհետ ուրուք, to pursue, to give chase;
յաչաց —, to render one's self hateful or odious, to fall in disgrace;
— ըստ չափ, to pass beyond, to exceed;
— կուսին ըստ չափ, to pass the flower of her youth;
— ըստ ձեռն՝ ընդ իշխանութիւն ուրուք, to revolt, to rebel, to rise up against;
— ըստ քաղաքն, ըստ դուռն քաղաքին, to leave the city;
— ի նաւ, to embark;
— ի կառս, ի ձի, to mount in carriage, on horseback;
— ընդ առաջ, to meet, to go out to meet;
— ի պատերազմ, to go to battle;
ի յորս —, to go hunting;
— յանկողինս մահճաց, to go to bed;
ընդ հակառակս —, to oppose one's self to, to resist;
— ընդ ինչ, to occupy one's self, to dedicate one's self to;
ի չարեաց ի չարիս ելին, from one perverseness they passed to another;
յայլոց յայլ ճառս —, to pass from one subjeet of discourse to another;
ընդ գին —, to buy, to traffic;
— ի սիրտ, to think, to conceive an idea;
to hope;
զարդարիլ եւ ընդ ոսկի —, to clothe or adorn one's self with golden apparel;
— իմիք յայդ, to remain, to rest over for the next day;
— յաջողութեան գորղացն ի ձեռս ուրուք, to progress, to succeed, to promote an affair by another persons means;
օրհնեալ լիցիս դու յ— եւ ի մտանել քում, (blessed be thy going out and coming in), God be with you, good luck to you.
paroxysm;
— հիւանդոթեան, relapse.
old, aged, in years;
inveterate;
— հիւանդութիւն, chronic distemper.
cf. Հիւանդաբար.
cf. Հիւանդարան.
cf. Հիւանդապահ.
indisposition, ailing, illness, sickness, infirmity, disease, complaint, disorder, malady, distemper;
passion;
թեթեւ, դժնդակ, վտանգաւոր, մահացու, ծանր —, slight, painful, dangerous, serious, fatal illness;
հիւանդանալ —, անկանել ի —, to catch, to contract a disease;
ախտանալ — անբուժելի, to be seized with an incurable malady;
զայրացուցանել կամ մեղմացուցանել զ—, to increase, to alleviate pain or sickness;
բժշկալ զ—, to cure;
անցուցանել զ—, բժշկիլ, կազդուրիլ ի —թէնէ, to get well, to be cured, recovered from illness;
կեղծել զ—, to feign sickness;
cf. Թօթափիմ, cf. Հինօրեայ.
to watch over, to guard, to oversee, to take care of, to have an eye upon;
cf. Հիւանդ.
death, decease, departure from this life;
massacre, slaughter, carnage, butchery;
plague;
— անասնոց, epizooty, murrain, rot;
—ունք, mortality;
արհաւիրք —ու, pangs, terrors of death;
վճիռ —ու, sentence, decree of death;
—ու չափ, mortally, to death;
at the cost of one's life;
մեղք —ու չափ, deadly or mortal sin;
այն հիւանդութիւն չէ ի —, that illness is not to death, not mortal, or fatal;
քեւ մազապուր եղէ ի —ուանէ, I owe you my life;
բնական, երջանիկ, փառաւոր, յաւերժական —, natural, happy, glorious, eternal death;
յանկարծական, անճողոպրելի, բռնական, տարաժամ, եղեռնական, աղետալի, ողբալի, ցաւագին, ամօթապարտ, խայտառակ —, sudden, certain, violent or unnatural, untimely, tragical, sad, deplorable, painful, shameful, ignominious death;
մերձ ի — լինել, to be dying, near one's last moment, to breathe one's last, to be at the point of death, at the last gasp;
ի դրունս —ու հասանել, to be at death's door;
հիւանդանալ ի —, to be deadly sick;
բնական —ուամբ մեռանել, to die a natural death;
ընդ —ուամբ արկանել, —ու պարտ առնել, to sentence, to condemn to death;
ի — մատնել, տալ ի —, —ու սպանանել, to deliver to death, to put to death;
երթալ ի —, to go in search of death;
to rush on death;
դիմագրաւ լինել, խիզախել ի —, to face, to dare death;
խնդրել — անձին, to desire, to wish for death;
երկնչել ի —ուանէ, to dread, to fear death;
—ու հասանել, to meet death;
խոցիլ առ ի —, to be mortally wounded;
զ—ու գան հարկանել, to beat to death;
—ու վախճանիլ, ճաշակել զ—, to die, to depart from this life;
ածել —ունս, to carry or bring death.
mortal;
—ք, mortals;
mankind;
— մեղք, հիւանդութիւն, վէրք, թշնամի, deadly sin;
mortal sickness;
fatal wound;
deadly enemy.
long;
a long or great while or time;
— հիւանդանալ, to have a long illness.
— գործ, desperate business, a hopeless affair;
— հիւանդութիւն, a desperate disease.
to see, to perceive;
to regard, to contemplate;
to observe, to consider, to remark, to examine;
to know;
to provide, to supply, to furnish;
to take care of, to tend;
to go to see, to visit;
to spy, to watch;
— զմիմեանս պատերազմաւ, to engage in war amongst themselves;
to grapple with each other;
— զպէտս ուրուք, to provide with necessaries;
զտուն —, to manage household or domestic affairs;
չ-ոյն առնել, to pretend not to see;
տեսէք զինչ լսէքդ, pay attention to what you hear;
տեսջիր, զամենայն նշանսն արասցես, take care to work all the wonders;
աստուած տեսցէ իւր ոչխար յողջակէզ, God will provide himself with a lamb for the burnt offering;
հիւանդ էի եւ տեսէք զիս, I was sick, and you visited me;
տես ինձ, see, you see;
ապա թէ ոչ՝ տեսից վասն քո, if not you will see how I will pay you;
տես քեզ արս զօրաւորս, choose valiant men to accompany you.
cf. Հիւանդանոց.
the thirty fourth letter of the alphabet and the seventh of the vowels;
seven thousand;
seven thousandth;
It is used both as a vowel & as a consonant. As a vowel for example in the words իւրաքանչիւր, ուխտ, etc., and as a consonant in the words հաւատ, սեաւ, հիւանդ, etc.;
It is only used as a medial final letter, sometimes serves for the consonant վ, for instance : օթեւան — օթեվան, երիւար — երիվար, վաւաշ — վավաշ, etc, or for the diphthong u, as, հւսւտ instead of հիւսիւս;
There is no proper word beginning with this letter, but on account of its affinity with the letter հ, it is sometimes substituted for it;
Joined with ի (իւ), it is generally pronounced like the French u as : դիւր, հիւր, դիւթ, & preceding the ո (ու) is pronounced like the English ou. Preceded also by ա (աւ), was anciently pronounced o as : աւրհնեմ — օրհնեմ, աւր — օր;
It is sometimes used instead of the suffixes ի & յ as : ւայդմանէ — յայդմանէ, ւիւրաքանչիւր — յիւրաքանչիւր;
In poetry, it is sometimes used instead of the conjunction եւ or ու.
monter;
sortir;
s'élever, se lever;
naître, surgir;
procéder, émaner;
dépasser, surpasser, franchir;
monter;
se répandre;
ի վեր —, remonter;
être connu, annoncé;
éclater, se déchirer;
— ի կենաց՝ ի կենցաղոյս, sortir de la vie, mourir;
— ի ցամաք, descendre à terre, prendre terre, aller à bord, débarquer;
— ի կղզի ուրեք, aborder dans une île;
— ի վերայ մատակի, couvrir, assaillir;
զմիմեամբք —, entrer ou être en concurrence avec, rivaliser, faire à l'envi, à qui mieux mieux;
զմիմեամբ ելանելով, à l'envi, à qui mieux mieux;
ընդ իւր զէնս՝ սուր —, se percer, se donner la mort;
ի գլուխ —, cf. Գլուխ;
յոգւոց —, cf. Ոգի;
յաչաց —, cf. Աչք;
ել նետն ընդ սիրտ նորա, la flèche lui perça le coeur;
ընդ ձեռն —, percer la main;
— ընդ առաջ, aller à la rencontre de;
այր զարամբ —, se jeter en foule les uns sur les autres pour;
ել համբաւն, le bruit s'est répandu;
ել անուն գեղեցկութեան քո ընդ ամենայն աշխարհ, tout l'univers ne parlait que de ta beauté;
— ըստ չափ՝ ըստ սահման, dépasser la mesure, excéder la mesure, les bornes, outre-passer, aller au delà;
— ի հիւանդութենէ, re-lever de maladie;
ի պատիւ —, s'élever aux honneurs;
— ի մեծամեծ աւագութիւնս, s'élever aux plus grands honneurs;
ի դէպ —, cf. Դէպ;
— զհետ ուրուք, poursuivre quelqu'un, se mettre à sa poursuite;
— ի նաւ, s'embarquer;
— ի կառս՝ ի ձի, monter en voiture, à cheval;
— ըստ ձեռն՝ ընդ իշխանութիւն ուրուք, se révolter, se soulever contre;
ելանէր յաջողութիւն գործոյն ի ձեռս նորա, l'affaire réussissait par lui;
ընդ հակառակս —, s'opposer;
ել ելունդն ի ձեռս իմ, j'ai eu un bouton à la main;
անմասն —, ne pas avoir part;
— ընդ իմն, se donner à quelque chose;
— յանկողինս ուրուք, souiller le lit d'autrui, séduire sa femme;
— ի մահիճս, se mettre au lit, se coucher.
redoublement;
redite, répétition, réplique;
— հիւանդութեան, rechute.
vieux, vieil, ancien;
— հիւանդութիւն, maladie chronique.
maladie, mal, indisposition, infirmité;
*— քաշել, faire une maladie;
թեթեւ՝ դժնդակ՝ վտանգաւոր՝ մահացու՝ ծանր —, maladie légère, — fâcheuse, — dangereuse, — mortelle, — grave;
բժշկել ի հիւանդութենէ, guérir de sa maladie;
— մը առնուլ՝ վաստկիլ, gagner, contracter un adieu;
բժշկել զ—, guérir une maladie;
ախտանալ — անբուժելի, être atteint d'une maladie incurable;
զայրացուցանել՝ մեղմացուցանել զ—, aigrir, adoucir une maladie;
*հիւանդութենէ ելլել, relever de maladie.
cf. Կերպարանիմ;
*հիւանդ —, faire le malade, faire semblant d'être malade;
խենդ —, faire ou contrefaire le fou.
mort, trépas, décès;
massacre, tuerie, carnage;
peste;
մահու չափ, à mort, mortellement;
aux dépens de sa vie, de sa propre vie;
մերձ ի — լինել, se mourir, être sur le point de mourir, être à l'agonie, à l'extrémité, à son terme, à l'article de la mort, s'en aller, voir la mort de près;
մահու պարտ առնել, condamner à mort;
երթալ ի —, aller à la mort;
ի — մատնել, livrer à la mort, faire mourir;
ածել մահունս, porter la mort;
մահունք, les mortalités;
ի մահու եւ ի կեանս, à la vie et à la mort;
մահու վախճանիլ, mourir;
մահու հասանել, rencontrer la mort;
տալ ի —, faire mourir;
ի — ընթանալ, courir à la mort;
հիւանդանալ ի —, être malade à la mort;
խնդրել — անձին, souhaiter, désirer la mort;
մահու սպանանել, faire périr;
ի դրունս մահու հասանել, être aux portes de la mort;
երջանիկ՝ բռնական՝ յաւերժական՝ անճողոպրելի՝ քաղաքական՝ բնական՝ ցաւագին՝ եղեռական՝ աղետալի՝ ողբալի՝ յանկարծական՝ փառաւոր՝ սուրբ՝ քաղցր՝ գեղեցիկ՝ ամօթապարտ՝ խայտառակ —, mort heureuse, — violente, — éternelle, — assurée, — civile, — naturelle, — douloureuse, — tragique, — funeste, — déplorable, — soudaine ou subite, — glorieuse, — sainte, — douce, — belle, — honteuse, — ignominieuse;
արհաւիրք մահու, les frayeurs, les affres de la mort;
բնական մահուամբ մեռանել, mourir de sa belle mort;
դիմագրաւ լինել՝ խիզախել ի —, affronter, braver la mort;
երկնչել ի մահուանէ, avoir peur de la mort, craindre, redouter la mort;
օր մահուան իւրոյ, le jour de sa mort;
*այս հիւանդը՝ հիւանդութիւնը մահուան կը դառնայ, ce malade, cette maladie tourne à la mort;
վճիռ մահու, arrêt de mort.
mortel, qui donne la mort;
mortel, qui est sujet à la mort;
— պատերազմ, combat à mort;
— հիւանդութիւն՝ վէրք, maladie, blessure mortelle;
— մեղք՝ թշնամի, péché, ennemi mortel;
longuement;
longtemps;
— հիւանդանալ, faire une longue maladie.
Բժիշկք վնասակարք, որ զհիւանդութիւնս անդրէն նորոգէք. (Իսիւք.։)
Ի մարմնոյ հիւանդութենէ նուաղէ հոգւոյն արթնութիւն. (Ոսկ. ես.։)
Մրցականս եւ ընթացականս, կամ ողջականս, կամ հիւանդոտս։ Ողջականք ասին վասն զօրութեան ունելոյ բնականի ոչինչ կրել ի դիպեցելոցն դիւրաւ. (Արիստ. որակ.։)
Ողջացաւ այրն։ ահաւագիկ ողջացար։ Հիւանդացեալ՝ եւ մի՛ ակնկալցի ողջանալոյ։ Լինիցի ի մորթ մարմնոյ նորա կեղ, եւ ողջասցի։ Նստան ի բանակին, մինչեւ ողջացան (ի վիրաց)։ Դիցեն ի վերայ վիրիդ, եւ ողջասցիս։ Վէր մահուան նորա ողջանայր։ Մինչեւ ողջասցի վէր մահու նորա.եւ այլն։
Բազումք եւ ի հիւանդաց՝ ողջանան, եւ յողջոցն ծուլացեալք անկանին ի հիւանդութիւնս. (Ոսկ. մ. ՟Գ. 14։)
Չարաչար՝ բարկութեամբ վարեցաւ ընդ իս։ Չարաչար եւս քան զնոսա ի վերայ հասեալ դատէր զքաղաքն։ Վէրքն չարաչար պատառեալ էին։ Դուստր իմ չարաչար այսահարի։ Լուսնոտի եւ չարաչար հիւանդանայ։ Անդամալոյծ չարաչար տանջեալ։ Վասն զի չարաչար խնդրէք.եւ այլն։
Գնիեզինութիւնք եւ խահակերութիւնք՝ որ ի ձեռն անյագութեան եւ որովայնամոլութեան լինին, ի պաճիտակ լինելոյ գործեն հիւանդութիւն. (Փիլ. ել. ՟Բ. 18։)
Եթէ պատահիցէ քեզ եսաւ եղբայր իմ։ Գուցէ պատահիցէ նմա հիւանդութիւն։ Որ պատահիցէ քեզ ի վախճանի աւուրց։ Պատահեաց նմա հրեշտակ Տեառն։ Պատահեցին Մովսիսի եւ Ահարոնի։ Ոչ պատահեսցէ որս նենգաւորի։ Պատահար պատահէ ամենեցուն։ Յամենայն հնարագիտութիւնս պատահէ նոցա (այսինքն ընդ առաջ ելանէ)։ Լոյս ամպարշտաց շիջանիցի, եւ ոչ պատահեսցէ նոցա բոց։ Պատահեցին նմա իբրեւ զջուր ցաւք։ Արարին պատահել իւրեանց ամենայն չարեացս այսոցիկ.եւ այլն։
πυρέττομαι, καύχομαι febre ardeo, uror συντήκομαι liquesco, consumor νοσέω aegroto եւ այլն. Ջերիլ. ջեռնուլ՝ որպէս տապիլ, տոչորիլ, ախտաւորաբար յարիլ, զակատիլ. ախտանալ. կրել զջերմն մահաբեր ախտի, եւ մոլիլ ախտիւք կրից. խիստ տաքնալ, հիւանդանալ, մարազլը ըլլալ մարմնով կամ հոգւով.
Զմահու ցաւ ջերանի։ Հիւանդացեալ՝ զքուն մահու ջերանի. (Լաստ. ՟Դ. ՟Թ։)
Բժշկէր զջերմնոտս, եւ զամենայն հիւանդս. (Ճ. ՟Բ.։)
ὐδρωπιάω hydrope laboro. Հիւանդանալ ջրգողութեամբ. ջրգող լինել. սըսխա ըլլալ.
Բաղում ապականութեան մարդկան լինելն ջրհեղեղօքն իսկ եւ հիւանդութեամբք. (Պղատ. օրին. ՟Գ։)
Կարեկրոց պէտք են սղագունից եւ թեթեւագունից վասն հիւանդութեան. (Բրս. հց.։)
Ի սղագոյն մասին՝ զհիւանդութիւնն կացուցանէ. (Բրս. չար.։)
(յն. պէսպէս) որ եւ ՍՊԱՍԻԿ. Սպասարար. խնամակալ. հոգատար. առընթերակաց. պաշտօնեայ. դայեակ. հիւանդապահ.
Յանդիմանեա՛ զնա սիրով, որպէս զհիւանդացեալ անդամ սպեղանեօք։ Զխայթուածս թունից մահաբերին սպեղանեաւս այսու բժշկեսցե՛ս. (Շ. ընդհանր.։ Գանձ մեռոնի.։)
Սակաւիկ մի եւ գինի խառնեսջի՛ր վասն ստամոքսի եւ ստէպ հիւանդութեանց. (՟Ա. Տիմ. ՟Է. 23։)
Ճանաչել զոյժ հիւանդին, եւ ապա տալ զդեղն. զի մի՛ ծանրացուցեալ զստամոքսն՝ նողկտայցէ. (Շ. թղթ.։)
Որ հիւանդն է, ո՛չ է հեշտետւ կա՛մ հատանել կամ խարել, կամ սրբադեղ առնուլ՝ փոքր ինչ թախծանօք բուժել ի բազում մաղասոյն։ Սրբադեղ յիսուսի է, որ ածէ ի վերայ քո զրկումն, եւ բժշկէ զքեզ յագահութենէ. (Վրք. հց. ձ։)
Եւ հիւանդութիւն՝ վստմական (յն. սրբազան) գոլով բնութեանն (գլխոյ՝) իրաւապէս սրբազան կոչի. (Պղատ. տիմ.։)
Հիւանդ, որ ունիցի զասացեալն սրբազան ցաւ. (Պղատ. օրին. ՟Ժ՟Ա։)
Վասն հիւանդաց եւ ամենայն վշտացելոց. (Ժմ.։)
Հիւանդութիւնք տարաժամք, եւ ախտք մահաբերք։ Զհիւանդութիւնս եւ զմահս տարաժամս։ Տարաժամ մահուամբ։ Ի տարաժամ մահուանէ կամ ի սրոյ կամ ի հրոյ. (Եղիշ. ՟Է։ Յճխ.։ Մանդ.։ Եզնիկ.։ Լմբ. սղ.։)
Աստուած տեսցէ իւր ոչխար յողջակէզ։ Հիւանդ էի, եւ տեսէք զիս։ Ոչ տեսէք զիս։ Խնամէր եւ տեսանէր զպէտս նոցա. (Ծն. ՟Ի՟Բ. 8։ Մտթ. ՟Ի՟Բ. 36. 43։ ՟Ա. Մակ. ՟Ժ՟Զ. 14։)
ՑԱՒԱԲԵՐ ՑԱՒԱԲԵՐԱԿԱՆ. ἁλγεινός dolorem adferens, molestus, gravis. Որ ինչ բերէ զցաւ, զհիւանդութիւն. առիթ ցաւոց եւ ախտից.
Որ ի ցաւաբեր տեղիս բնակեալ է, ի հարկէ հիւանդանայ ... Նա որ ի ցաւաբեր վայրս բնակեալ է. (Բրսղ. մրկ.։)
Ցաւօք խօթութեան խանգարեալ. ախտաժէտ. հիւանդ. հիւանդոտ.
Մինչեւ փարատեաց ի նմանէ հիւանդութիւն. (Ճ. ՟Ա.։)
Եթէ քերքրտայ հիւանդն, բարի է. (Բժշկարան.։)
մտանիցեն առ հիւանդս, եւ օժանդակ զկիւրոս ունելով։ Իսկ կայսեր օժանդա՛կ լեր տկարութեան. (Ոսկ. յհ. ՟Բ. 13։ Խոր. ՟Ա. 30։ Յհ. կթ.։ Նար. ՟Ղ՟Ա։)
Ո՞վ մեզ օգնեսցէ՝ ախտակցելով ասիցս։ Ախտակցեցաւ հիւանդութեանն՝ ողորմութեամբ. (Խոր. ՟Գ. 68։ Լմբ. սղ.։)
Մի՛ աճապարեսցէ այս վտանգ հիւանդութեան մեռուցանել զձեզ. (Յհ. կթ.։)
ԱՅԼԱՅԼԱԿ. Ըստ բնախօս տրամաբանից՝ է պատահաբար տարբեր յայլմէ, եւ ոչ գոյացութեամբ. որպէս մարդ եւ ձի՝ են տիրապէս այլ. իսկ առողջն եւ հիւանդն՝ են ըստ պատահման այլ՝ իբրեւ այլայլակ, այս ինքն ըստ իմիք այլեւայլ, կամ այլայլեալ եւեթ. ἁλλοῖος, ἐτεροῖος. diversus, alteratus, dissimilis. քիչ մը փոխուած. պիրազ պաշգա.
Որ չէ երբէք հիւանդացեալ. միշտ կամ կատարեալ առողջ.
Երեւեցաւ առաքինի՝ մարդկանն կեանք, ո՛չ անհիւանդիցն ի սկզբանէ մինչ ի կատարած, այլ այնոցիկ՝ որք ի հիւանդութեանցն արծարծին յառողջութիւն. (Փիլ. լին. ՟Գ. 40։)
Եւ որպէս Հիւանդաբեր.
Հարիւրապետին ծառայ ապաքինեցաւ յայնպիսի չարաչար հիւանդութենէ. (Ոսկ. ես.։)
Ոմանք արագայաքք ճաշակեալ ի քաջալաւութենէ, եւ յոյս տուեալ առողջութեան, դարձեալ ի նոյն անդրէն դարձան հիւանդութիւն. (Փիլ. լին.։)
Ոչ հիւանդաց բազմական ոսկի, եւ ոչ անմտաց բարեբախտութիւն օգտէ ինչ. (Ոսկիփոր.։)
Բազմամօք (կամ բազում ամօք) հիւանդութեամբ հաչելոյ հօր իմոյ. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Թ։)
Յորմէ անկեալն զանազան եւ բազմայեղանակ հիւանդութեամբ ախտացաւ. (Բրս. չար.։)
Ո՛վ ճարտար բժիշկ եւ համառօտագեղ, ողջացս եւ զիս զայս բազմավէր հիւանդս. (Տաղ.։)
Առ զգայութիւնս ոչ բախտաւորք, ոտիւք եւ ձեռօք հաշմեալք, հիւանդոտք. (Փիլ. նխ. ՟բ.։)
Հիւրոց եւ հիւանդաց եւ բանտականաց. (Խոսր.։)
Այլք հիւանդացեալք, եւ այլք բարեկրեալք։ Մարմնոյ բարեկրեցելոյ ի հարկէ տկար եւ անզօր լինի առ ի յընտանի ներգործութիւնս միտքն։ Պայծառապէս բարեկրեցելումն երբեմն. (Բրս. սղ. եւ Բրս. հայեաց.։)
Հիւանդանա՞ս, բարեմտեա՛. (Բրս. ի սղ. ՟Ծ՟Բ։)
Ի բացարձակ տեղեացն բերէին զհիւանդս։ Ի բացարձակ վայրաց եկեալ էին առ նա. յն. մի բառ, ի հեռուստ. πόρρωθεν a longe (Ոսկ. մտթ.։)
Բժշկարան հիւանդութեանց զանազան՝ զտեղիս զայս բացագործեալ. (Նիւս. թէոդոր.։)
Եւ է ժամ, զի առողջութիւնն հիւանդութիւն լինի, յորժամ ցաւն բնակաւոր լինիցի. (Ոսկ. ես.։)
Բիծ յետոյ ի հիւանդութենէ բնաւորեալ. (Փիլ. քհ.։)
Զհիւանդութիւնսն, որչափ մեծագոյն վիշտս ոչ ունին, ոչ է պարտ բուժականաւն գրգռել. (Պղատ. տիմ.։)
Ընդդիմադրեն օրինացն քրիստոսի գործասէրք մահու եւ կենաց։ Ե՛րթ առ մեղուսն գործասէրս, որք բժշկեցին զհիւանդութիւն բնութեանս քաղցրախօս քարոզութեամբն. (Համամ առակ.։)
Մի՛ դանդաղեր ի տես երթալ հիւանդին. (Սիր. ՟Է. 29։)
Տեղի դարմանոյ. հիւանդանոց.
Հիւանդանայր ախտիւ բարկութեանն, եւ դժգմնէր։ Այսքան չարչարեցաւ, եւ ոչ դժգմնեցաւ։ Դժգմնի ի տեսանելն զսպիտակութիւն հերացն։ Խռովեալ սիրտն, ամբոխեալ մաշկի դէմք երեսացն, եւ հայեցուածք դժգմնի. (Լմբ. ժղ. եւ Լմբ. պտրգ. եւ Լմբ. առակ.։)
Դժուարին աւուրք, նեղութիւն, հիւանդութիւն, համբաւ. (Ծն. ՟Խ՟Է. 9։ ՟Բ. Մակ. ՟Զ. 3։ ՟Թ. 21. 22. 24։)
ԴԺՈՒԱՐԻՆ. Իբր Հիւանդագին. դժուարաբուժելի. մերձ ի հոգեվարս.
ԴԺՈՒԱՐԻՆ. մ. Դժուարութեամբ. եւ Իբր հիւանդ ծանր.
Հիւանդք դիւրանան ի տեսլենէ սիրելեաց. (Մխ. առակ.։)
ԶԱՅՐԱՆԱԼ. Սաստկանալ ախտից եւ հիւանդութեանց. որ եւ ասի ԶՕՐԱՆԱԼ, ԱՃԵԼ. յն. պէսպէս.
Ի հիւանդս տանել ի քրտանէ նորա թաշկինակս կամ վարշամակս. (Գծ. ՟Ժ՟Թ. 12։)
Թերեւս մոլեալ կա՛մ հիւանդութեամբ, եւ կամ գերաչափ ժրութեամբ ըմբռնեալ. (Պղատ. օրին. ՟Թ։)
լուծանել զքրտունս, զբիծ մեղաց, զանէծս կամ զկարիս հիւանդաց, զվիշտս, զանկարգութիւն, զվճիռ դատապարտութեան. (Յճխ. ՟Բ։ Շ. մտթ.։ ՃՃ.։ Սարգ. եւ այլն։)
Խառնուածք բնութեանն փոփոխին ըստ հասակին աւ ըստ ժամանակին։ Ոչ զնոյն ունիմք անձն, այլ ըստ խառնուածին։ Բնութեամբ առողճք եւ հիւանդոտք, են ի խառնուածէն. (Նիւս. բն.։)
Վասն երկարհիւանդութեան, կամ վասն խարշման այսպիսիս պատահեաց դեղնութիւն կամ սեւութիւն. (Անյաղթ ստորոգ.։)
Մի՛ յապաղեսցուք որոմել աղքատաց նեղելոց եւ առաւել եւս խեղանդամոցն հիւանդացելոց. (Մանդ. ՟Ե։)
Իբր զձանձախարիթ որակացեալ սովորական խեղկութեամբ յառնամոլութեան։ Զայսպիսւոյ հիւանդութիւն եւ զխեղկումն անդամոց. (Մագ. ՟Ի՟Դ. ՟Ծ՟Ե։)
Հիւանդացաւ, եւանկեալ դնէր ի նմա. (Եւս. պտմ. ՟Զ. 43։)
Ի հիւանդութեանց խուսմանէ. (Փիլ. լիւս.։)
Խստագոյն անդաստան, կամ տեղի ձեռաց. մասունք. հողմ. դեղ. խիթք. ջերմն. հիւանդութիւն. խարան. տրտմութիւն. կշտամբութիւն. աղաղակ։ Քան զհուր խստոյն։ Քան զգազանս խստագոյն։ Խստագոյն բռնաւոր. (Պիտ.։ Ոսկ. յհ. ստէպ։ Կոչ. ՟Է։ Վրք. հց.։ ՃՃ.։ Շ. ընդհանր.։ Նոննոս.։)
Հիւանդացաւ, եւ ծանրացաւ յոյժ. (Ճ. ՟Ա.։)
νοσερός morbosus φθινάς tabificus. Որ ծիւրէ, հալէ, եւ մաշէ հիւծութեամբ. ուստի ծիւրական ախտ կամ ցաւ ասի մաշարայականն, թանչն, եւ ամենայն մահաբեր հիւանդութիւն. բարակ ցաւ, փորհարութիւն, վէրէմ. եւ այլն.
Հիւանդութիւն ծիւրական ախտին. (Եպիփ. սղ.։)
Իւր գոզին նշանն այն է, որ հիւանդութեան սկիզբն զերդ զտաշեղ եւ զքերուքս լինի ի մէջ կարուրային. (Մխ. բժիշկ.։)
Զկծուագոյնս դեղոցն տալով ըմպել հիւանդաց. (Բրս. մախ.։)
Կնոջն հիւանդանալ հանդիպի։ Այսպէս հանդիպի ամենայն անձին բարեմտի. (Ոսկ. յհ.։)
ἅρρωστος, νοσώδης aegrotus, infirmus, ad morbum aptus. Ներքոյ անկեալ հիւանդութեան, կամ ախտից ցաւոց. հիւանդ. ցաւոտ. ցաւագար.
Զկաղն, կամ զհիւանդոտն. (Մաղ. ՟Ա. 8։)
Ողջականս, ւամ հիւանդոտս։ Հիւանդոտ (ասեմք) վասն անզօրն լինել, եւ դիւրաւ տեղի տալ հիւանդութեանց. (Արիստ. որակ.։)
Զի եւ ես այր եմ ծերացեալ եւ հիւանդոտ. (Խոր. ՟Գ. 65։)
Հիւանդոտ կենօք ձանձրացեալ է. (Եղիշ. ՟Ը։)
Բժշկեցին զհիւանդոտ բնութիւնս. (Սարգ. ՟ա. պ. ՟Լ։)
Զի ողջացուսցէ, կամ առողջացուցանէ զադամ հիւանդոտ. (Եփր. համաբ.։ Բրսղ. մրկ.։)
Կազմութեամբ մարմնով հիւանդոտ էր. (Ճ. ՟Բ.։)
Հիւանդոտն մեղօք, եւ խօթասիրտն անհաւատութեամբ. (Համամ առակ.։)
Սրբեսցուք զանձինս ի հիւանդոտ զոհից անտի օրինաց։ Հիւանդոտ պահպանութիւնքն օրինացն. (Եփր. ՟բ. կոր. եւ Եփր. եբր.։)
Այլք ամենեւին օտարացեալք՝ ի հիւանդութիւն ախտից հիւծան. (Կլիմաք.։)
Կարգէ եւ վանորայս, օտարանոցս եւ հիւրանոցս։ Հիւանդանոցս կարգէր, եւ հիւրանոցս. (Յհ. կթ.։ Մեսր. երէց.։ Վրդն. պտմ.։)
Հրայրեաց հիւանդութիւնս բազումս ներգործէ (մաղձն). (Պղատ. տիմ.։)
Որ հիւանդն եւ տկարն է, եւ ի կարճ բանից ձանձրոյթ եղեալ գտանի։ Թերեւս աւելի ինչ քան զչափն երեւեցաք ձեզ ձանձրոյթ. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 26. եւ 11։)
Յարոյց յաղբեւացն, յորում մազակառաչ հիւանդութեամբ անկեալ կայաք. (Լծ. կոչ.։)
Որ զնեղ ճանապարհն զչարչարանացն զհետ ոչ գնացին, յիմաստիցն հիւանդութիւնս մակամնացին. (Մաշկ.։)
Մինչեւ լի լինել քաղաքամիջաց մահճակալ հիւանդօք. (Կոչ. ՟Ժ՟Ե։)
Աստուծոյ միայն կարելի զմերս մահու չափ հիւանդութիւն առողջացուցանել. (Լմբ. պտրգ.։)
Իբրեւ զմաղձալից հիւանդ. (Մխ. ապար.։)
Մահ բազմութեան մանկանց. հիւանդութիւն կոտորիչ տղայոց.
Դեղահատուացն, յաչաղկոտացն, յուռթիցն։ Ասեա, թէ (ի) յաչաղկոտէ հիւանդացեալ է. (Կանոն.։)
Պառաւունք անօրէնք յորանչեն, եւ ձկտումն առնեն զհիւանդացեալ մանկամբն. (Կանոն.։)
Մինչեւ ի հրապարակսն հանել զհիւանդս եւ դնել պատգարակօք եւ մահճօք իւրեանց. (Գծ. ՟Ե. 15։)
Զառող ջութի ի բաց մերժելով, եւ բազում եւ չար եւ վայրաբար ներգործել հիւանդութիւնս. ((ա՛յլ ձ. վայրապար նորոգագործել). Փիլ. լին. ՟Ա. 48։)
Առ հիւանդս բժիշկ, իսկ առ վատաբախտսն՝ բարեկամս մերձակայել պարտ է. (Ոսկիփոր.։)
Ի հիւանդութենէն ի բաց վճարումն. (Բրսղ. մրկ.։)
Եւ հիւանդութիւն՝ վսեմական գոլով բնութեան (գլխոյ՝) իրաւապէս սրբազան կոչի. (անդ։)
Ոչ է այն հիւանդութիւն ի մահ, այլ՝ աւետիք. ո՛չ է հիւանդութիւն, այլ՝ վրիպութիւն (զերծումն, կամ դէպք խորհրդաւոր). (Ճ. ՟Գ.։)
ἁσθενέω, ἑξασθενέω infirmor, imbecillis sum Տկար եւ անկարօղ գտանիլ. թափիլ. յուժոյ. նուազիլ. յետնիլ. լքանիլ. հիւանդանալ. ախտանալ. ուժէ ինկնալ, վատուժնալ, անճրկիլ, հիւանդընալ, զայիֆնալ.
cf. ՀԻՒԱՆԴԱՆՈՑ.
Լինի ցամաքուտ վայր։ Ցանեցին զցօղն բժշկութեան ի ցամաքուտ եւ ի հիւանդացեալ հոգիս մարդկան. (Վրք. հց. ՟Ե։ Երզն. ՟ժ. խորան.։)
ՑԱՒԱԳՆԵՄ ՑԱՒԱԳՆԻՄ. ὁδυνάομαι dolore afficior, doleo. Ցաւագին գտանիլ. ցաւս կրել. զգալ ցաւոց. ցաւել. վշտանալ. հիւանդանալ. տկարանալ. մորմոքիլ. տրտմիլ.
Ցաւագնեաց նա ի բազում պահոց։ Ոչինչ ցաւագնեաց նմա։ Տրտմել եւ ցաւագնել յոյժ մեզ՝ զանարժանս գործելով։ Ցաւագնել յանցանելն զպատուիրանաւն։ Թէ ոչ էիր հիւանդ, ոչ ցաւագնէիր ընդ բանսն. (Ոսկ. ՟ա. տիմ.։ Վրք. հց. ՟Ժ՟Թ։ Փիլ. բագն.։ Շ. յկ. ՟Ի՟Գ։ Վրք. հց. ՟Բ։)
Աղաչէ օգնել. (ցաւակցեն։ Ցաւակցիմ հիւանդաց՝ ի տես երթալով, եւ զհիւանդութիւն բառնալով. Մխ. առակ.։)
Աղաչէ օգնել. ցաւակցեն։ Ցաւակցիմ հիւանդաց՝ ի տես երթալով, եւ զհիւանդութիւն բառնալով. (Մխ. առակ.։)
Կավկիտոսն (գետ) ցրտագոյն է։ Հիւանդութիւնքն՝ որ ի ջերմից կերակրոցն, կամ ի ցրտագունից. (Նոննոս.։ Շ. թղթ.։)
Գովեմ զհմտութիւն քո, զի ոչ թողուս զհիւանդն երկարանալ ի ցաւսն, այլ վաղվաղակի փոխադրես ի կենաց. (Ոսկիփոր.։)
Յամենայն գիւղս վանս շինել, զի լինիցի օտարանոցք։ Վանորայս, օտարանոցս, եւ հիւանդանոց. Զվանորայսն քակել, եւ զօտարանոցս. (Խոր. ՟Գ. 20։ Յհ. կթ.։ Մեսր. երէց.։)
Ո՞չ տեսանես, ո՛րչափ օտարանոցք ընդ ամենայն տեղիս շինեալ են ի դարմանս հիւանդանաց. (Գէ. ես.։)
Յորոց ըստ ամենայն մասանց ախտացաւ աշխարհ մեղօք, ըստ չորիցփոփոխմանց (եղանակաց) տարերքս ախտաբերեալք՝ ազգի ազգի մատուցանեն հիւանդութիւնս. (Անյաղթ հց. իմ.։)
Ծագեաց զիւր ճառագայթսն ամենայն հիւանդացելոցն եւ ախտացելոցն մեղօք. (Ագաթ.։)
Բնակարան վասն աղքատաց. տնանկանոց. եւ հիւանդանոց վասն աղքատաց. հոգետուն. ֆագըրխանէ.
Ոչ եթէ մահ դժնեայ է, այլ որք լինին ի վերայ հիւանդութիւնք, եւ ամենադժուար հիւանդութիւնք. (Փիլ. նխ. ՟բ.։)
Զնորագործեալսն այլափոխեաց։ Զհիւանդացն այլափոխեն զկերակուրս եւ զվայրս. (Փիլ. լին.։)
Անբժշկելի հիւանդութիւն, կամ չարութիւն. (Ոսկ. յհ.։ Փիլ.։)
Մարմնոցն հիւանդութեամբքն բժշկէ անգիտաբար զհոգւոյն հիւանդութիւնսն. (Շ. թղթ.։)
Տուն եւ տեղի, ուր անկեալ դնին եւ դարմանին ակարք ձրի. հիւանդանոց. հասդալար. պիյմարխանէ.
Եւ էր շինեալ նորա անկելանոց աղքատաց եւ հիւանդաց. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Դ։)
Յառաջագոյն ի բաց հատանել պարտ է զհիւանդականն, եւ ապա ի ներքս մուծանել զառողջականն։ Առողջականօքն վարեցեալ։ Առողջական բանք, կամ յարձակմունք։ Առողջական եւ փրկական դեղք. (Փիլ.։)
Առողջամիտքն մերկասցին զախտս հիւանդութեանց. (Մծբ. ՟Ծ՟Թ։)
Առողջանալ ի հոգեւոր հիւանդուեանց. (Շ. ընդհանր.։)
Ի տե՛ս հիւանդաց եւ արգելականաց. (Խոսր.։)
Իբրեւ զբազմօրեայ հիւանդ. (Եղիշ. ՟Ը։)
Նմանեալ հիւանդ եւ տկար կանանց, որք նստին ի փողոցի, եւ բաղբանջեն լեզուաւ իւրեանց. (Ուռհ.։)
Երթալ զհիւանդն եւ զբանդարգելն տեսանել. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 7. (յն. զկապեալն. որ եւ ասի կա՝անւոր)։)
Հիւանդին եւ բանդարգելին ի տես գնաց. (Լմբ. առակ.։)
Նա եւ ի բանտարգելսն եւ ի հիւանդսն, թէ կամիս, բարեգործես. (Խոսր.)
Ընդ հիւանդս հիւանդանայր, ընդ գլորեալսն բոցակիզոյր. (Տօնակ.։)
Մինչեւ լնիլ (կամ լի լինել) քաղաքամիջաց մահճակալ եւ դարգճակալ հիւանդօքն. (Կոչ. ՟Ժ՟Ե.) յն. մահճօք եւ դարգճօք հիւանդաց։
Յաղօթելն հիւանդանայ, եւ առ պաշտամունս երկաթանայ։ (Կլիմաք.։)
Առ զայրացուս ինչ ի խարանս մատուցեալ։ Առ զայրացուս ցաւոցն՝ թշնամանս դնեն հիւանդքն բժշկացն. (Սեբեր. ՟Թ։)
Մրցականս, ընթացականս, կամ ողջականս կամ հիւանդոտք ... մրցանակք կամ ընթացականք ասին. (Արիստ. որակ.։)
Ի վերայ թեւոց իւրոց ըստանձնէ։ Ախոնդեանցն՝ որ յինքեան ըստանձնեալ բերէ զերկնի եւ զերկրի զօրութիւն։ Զհիւանդութիւնսն ըստանձնեալք՝ ապա ուրեմն զգօնանան առ բժիշկսն ընթանալ. եւ այլն. (Մագ.։)
Որ թերատեսեալ զմեղս՝ նիւթեալ է հիւանդին զմահ. (Յհ. կթ.։)
Խառնեալ զթթուագոյն տեսակ եւ զաղտաղտին։ Մաղաս թթուագոյն եւ աղտաղտին՝ աղբիւր ամենայն հիւանդութեանց։ Թըթուագոյն, եւ քաղցր, եւ դառն. (Պղատ. տիմ. եւ Պղատ. օրին. ՟Ժ։)
Առեալ ի լուացուէ անտի ջուր։ Լուացուկք հիւանդին. (Վրք. հց. ձ։)
Լուսնոտի, եւ չարաչար հիւանդանայ. (Մտթ. ՟Ժ՟Է. 14։)
լուսին խոնաւաալից՝ կիսալոյս՝ հիւանդոտ. (Գիւտ թղթ. առ վաչէ։)
νόσος, ἁρρώστημα morbus. Հիւանդութիւն. ախտ. խաստեկի, որ եւ ԽՈՑ. թ. խաստէլիք.
Այլ թէ հիւանդ խօխաբերիցէ անընդմիջելի, մի՛ տացեն հաղորդ. (Կանոն.։)
Զհիւանդացեալ ժողովուրդն կազդուրեցուանէր. (Խոսր.)
Բաժանելով զառ աստուած սէրն ի բնականն, ի հարկաւորականն, ի կարեցականն (կամ կարեկցականն). բնական զորդիականն ասացին, կարեցական զվարձկանականն, իսկ հարկաւորական զծառայականն։ Կարեցական՝ սէր կարեւոր, զոր առ բժիշկսն ունին հիւանդքն. (Տօնակ.։)
(Իսկ կարեկցական ընդ հակառակն՝ լինի սէր բժշկաց առ հիւանդս)։
Զկծուագոյնս դեղոցն տալով ըմպել հիւանդաց. (Բրս. մախ.։)
Թագաւորն յիսուս զկտաւոտեակն զմարդկութիւն (յն. զմարդկութեան) սփածեալ՝ բժշկէր զհիւանդն. (Կոչ. ՟Ժ՟Բ։)
Որպէս առողջութիւն եւ հիւանդութիւն հակակայեսցին։ Հակակայի նմանոյն անմանն. (Կիւրղ. գանձ.։)
Ձեռք զհիւանդացեալն՝ հեզութեամբ իւրեանց մերձաւորութեամբն ամփոփեն. (այսինքն մեղմով շօշափեն) (Բրս. յուդիտ.։)
Այլ ոմն ըզտեսըն հիւանդին, եւ զհետեւումն որ ի բանտին. (Յիսուս որդի.։)
այսինքն Հիւանդք.
Դի՛ք ձեռն ի վերայ, բժշկեցէ՛ք զհիւանդանին. (Մագ. ոտ.։)
Հիւանդացեալ անդ մաշարայական ախտիւք՝ ջերմային հիւծմամբ. (Խոր. ՟Գ. 46։)
Հայրն տեսցէ զմառնպանն եւ զպաշտօնեայս՝ ոչ խռովացուցանել զհիւանդս վասն հարկաւոր պիտոյից. (Լմբ. կան. բենեդ.։)
Խելք թիւրք, մարմնահարք, հիւանդք, անդամալոյծք. (Կանոն.։)
Ընդ հզօրագոյնսն մարտակցել, առ նուազագոյնսն՝ բառնալ զհիւանդութիւնս. (Բրս. հց.։)
Այսպէս ջանիւ պարտ է յանձանձել զհիւանդացեալսն. (Բրս. հց.։)
Գոյացութիւնն՝ հիւանդութիւն եւ ողջութիւն ընդունի։ Տրամադրութիւն, հիւանդութիւն եւ ողջութիւն։ Ողջութիւն, անուն. իսկ ո՛ղջ է, բայ. (Արիստ. ստորոգ. եւ Արիստ. պերիարմ.։)
Որ զնորա՝ զօրէն բարի բժշկի՝ զջերմն հալածեսցէ, եւ զախտն եւ զհիւանդութիւնս եւ զանկարգութիւնս ի թշուառական եւ ի չարադիւակ կենաց նորա բժշկելով. (Փիլ. լին. ՟Դ. 216։)
Ի գաւառէ հալածական՝ յամենալից բարութեամբ պաշտպանեցելոյ։ Ոչ ի հիւանդութեանն ի սիրելի սպասաւորաց պաշտպանի։ Մեծատունք եւ աղքատք՝ ի յայսմ կենդանւոյ (յարջառոյ) պաշտպանին ի կենացն դիւրութիւն. (Պիտ.։)
Ջրգողական ախտիւն հիւանդացեալ եղեւ. (Վրք. հց. ՟Ը։)
Պա՛րտ էր որ հանճարն զերծուցեալ էր զինքն ի հիւանդանալոյ, ի մեղանչելոյ, ի վաւաշոտելոյ. (Լմբ. ժղ.։)
Հիւանդութիւնք՝ մարդկան կենացս վիճակակիցք են. (Նիւս. կուս.։)
Վտանգելոց օգնական. վտանգութիւն՝ է՛ որ հիւանդութեան, եւ է՛ որ մեղաց, եւ կամ հաւատոյ։ Եւ եյս ի կամայից է վտանգութիւն փախչել յանհաւատից եւ ի չարաց. (Շ. բարձր.։)
Որք արդեօք հիւանդութիւնք նովին իսկ շարոլորմամբ ախտին առասացան տարածմունք, եւ լորցք, (Պղատ.տիմ.։)
Եւ այլ ախտք անկեալ՝ տրտմագոյն եւ հիւանդամիտ յարդարեն զնա. իմա՛ կամ ընթերցի՛ր ըստ յն. տրտմագոյն, այսինքն դանդաղագոյն. νωθρώτερος tardior, segnior.
Զապաքինելն նորա ի հիւանդութենէ՝ փարատումն իւր տրտմութեան համարի. (Ոսկ. փիլիպ.։)
Ընթացեալ ընդ քաղաքամէջսն։ Ի քաղաքամիջի խայտառակէ։ Մինչեւ լնիլ քաղքամիջաց մահճակալ եւ գարգճակալ հիւանդօք. (Ագաթ.։ Լմբ. իմ.։ Կոչ. ՟Ժ՟Ե։)
Օտարամուտ մարդ ոք մտեալ (անդր) ի գրնանային աւուրսն՝ հիւանդանայ. (Կաղանկտ.։)
Օտարաստանս. հիւանդանոցս, եւ աղքատանոցս. (Նոննոս.։)
Էին շինեալ օտարատունք, հիւանդանոցք։ Հարկատուք են միմեանց սիրով. քանզի գոն ի միջի նոցա օտարատունք. (Բուզ. ՟Ե. 31։ Եղիշ. երէց.։)
Ո՛չ ըստ բնութեան, որ անախտանալին է։ Ոչ հիւանդացաւ անախտանալին. (Երզն. մտթ.։)
Որպէս հիւանդք յախտսն անզգայաբար լեալ. (Ոսկ. եբր.։)
Զանյագութեան եւ զանլրութեան զհետ երթան հիւանդութիւնք. (Փիլ. լիւս.։)
Անյուսացեալք (յառողջութենէ հիւանդին) ողբան. (Մխ. ողբ. երեմ.։)
Հրեշտակ սպասաւորէ ինձ՝ ողորմելովն աստուծոյ ի վերայ անսպասաւոր հիւանդիս. (Վրք. հց. ՟Ը։)
Հիւանդութիւնք եւ մահ ոչ են առանձնաբար էութիւնք, այլ՝ յայլումն ներգործեն. (Շ. ամենայն չար.։)
Զայս զնորագործեալ ձայն փչեցեալ Աստուծոյ զօրութիւն յարոյց եւ արծարծեաց։ Որք ի հիւանդութեանց արծարծին յառողջութիւն. (Փիլ.։)
Բազմապատիկ բարիք, բարութիւնք, չարիք, թշուառութիւնք, հիւանդութիւն, պարէնք, վայելմունք, երկչոտութիւն, ընթացք, տանջանարանք.եւ այլն։
Բազմավտանգ սաստկութիւն վիրաց, կամ հիւանդութիւն, կամ կիրք կարեաց. (Նար. ՟Դ. ՟Ձ՟Գ. եւ ՟Ի՟Գ։)
Ախտաժէտն՝ բազմատեսակ հիւանդութեամբք եւ վիրօք՝ ապաքինեսցի. (Սարկ. աղ.։)
Հիւանդութիւնք եւ մահք բազմօրինակք. (Խոր. ՟Գ. 68։)
Բժշկարան հիւանդաց զանազան զտեղիս զայս բացագործեալ. (Նիւս. թէոդոր.։)
Բժշկութեան սկիզբն է արգելուլ զհիւանդութեանցն պատճառս, ոչ եւս թողուլ նիւթ հիւանդարարութեան. (Փիլ. լին. ՟Բ. 29։)
Ընդ հիւանդս հիւանդանայր, ընդ գլորեալսն բոցակիզոյր. (Տօնակ.։)
Ծերութիւն եւ հիւանդութիւն պատերազմ է ժամանակեայ. (Եզնիկ.։)
Հիւանդութիւն, խաշմութիւն, աղքատութիւն. (Տօնակ.։)
Իբր զձանձախարիթ որակացեալ սովորական խեղկութեամբ յառնամոլութեան։ Զայսպիսւոյ հիւանդութիւն եւ զխեղկումն անդամոց. (Մագ. ՟Ի՟Դ. ՟Ծ՟Ե։)
Կին ոմն հիւանդութիւն ունէր ի ստինս իւր խոլխեցգետի. (Վրք. հց. ՟Ի։)
Կազմութիւն մարմնոյ մերոյ։ Յորինուած կազմութեան մարմնոյ քում սենեկի։ Կազմութեամբ մարմնով հիւանդոտ էր. (Խոսր.։ Նար. ՟Խ՟Զ։ Ճ. ՟Բ.։)
Նման է հիւանդի, որ կեղծաւորի զառողջութիւն. (Նեղոս.։)
Հարստագոյնս առնէր ի վերայ հիւանդացն զբժշկութիւնն. (Կիւրղ. գանձ.։)
Իբրեւ հիւանդ մարմնով կամ ոգւով.
Եղիա գիտաց զտկարութիւն օրինացն. եւ վասն այսորիկ հիւանդաբար ընդ օրէնսն ոչ վարեցաւ. (Եփր. համաբ.։)
Բերօղ զհիւանդութիւն. պատճառ խօթութեան.
Ոմանք ցաւոց հիւանդաբերք եւ մահական. (Երզն. ոտ. երկն.։)
Կարի հիւանդ. յն. խօթացեալ. ἁσθενῶν.
Զտրոփիմոս թողի ի մելիտոս հիւանդագին. (՟Բ. Տիմ. ՟Դ. 20։)
Տիրէ ի վերայ նորա ցաւք հիւանդագինք. (Արծր. ՟Դ. 11։)
Սեպհական հիւանդաց եւ հիւանդութեանց. վնասակար. հիւանդաբեր. եւ Տկար. անզօր.
Հիւանդական օդք, գեղք, կամ ախտք, կամ պատասխանատրութիւն. (Փիլ. նխ. ՟բ.։ Պիտ.։ Վրդն. սղ.։ Սահմ. ՟Գ։)
Ի բաց հատանել զհիւանդականն, եւ ի ներքս մուծանել զառողջականն. (Փիլ. լին. ՟Ա. 83։)
Հիւանդական զիմս իմասցիս տրամադատութիւն. (Մագ. ՟Կ՟Դ։)
ՀԻՒԱՆԴԱԿԻՑ ԼԻՆԵԼ. συννοσέω aegroto simul. Զնոյն ախտանալ հիւանդութիւն.
Այլ այլում զախտն տալով՝ հիւանդակիցք լինին միմեանց. (Բրս. սղ.։)
Հիւանդակից լինին, եւ ի միմեանց կորնչին. (Վրդն. սղ.։)
Զի մի՛ հիւանդամիտք լինիցիք. (Եբր. ՟Զ. 12։)
Տկարագոյն եւ հիւանդամիտ յարդարեն զնա առ ամենեսեան. (Ոսկ. յհ. ՟Բ. 28։)
Այս իմաստ հիւանդամտաց է. (Մծբ. ՟Ժ՟Ա։)
ἁσθενέω, ἁρρωστέω, μαλακίζομαι aegroto, adversa valetudine laboro, male habeo, infirmus sum. Հիւանդ լինել. խօթանալ. տկարանալ. հիւընտնալ.
Ո՞ հիւանդանայ, եւ ոչ ես հիւանդանամ։ Հիւանդացաւ հիւանդութիւն, ըամ մերձ ի մահ, կամ յոյժ.եւ այլն։
Հիւանդն ոչ թէ յիւր կամացն հիւանդանայ. (Նեղոս.։)
Հիւանդանալ անհաւատութեամբ, կամ ի հաւատոց, կամ ի հաւատս։ Հիւանդացեալ խորհրդոց մարդկան. (Յճխ. ՟Ե։ Եւս. պտմ. ՟Ա. 4։ ՟Թ. 1. եւ 7։ ՟Զ. 42։)
Երկայնէր հակառակութիւնն, քանզի հիւանդանայր գործն արագ եւ առողջ. (Խոր. ՟Ա. 28։)
νοσοκομεῖον nosocomium, valetudinarium. Բնակարան հիւանդաց. տեղի դարմանոյ հիւանդաց.
Հիւանդանոցս եւ աղքատանոցս։ Հիւանդանոցս կարգէր եւ հիւրանոցս. (Նոննոս.։ Մեսր. երէց.։)
Փոխանակ հիւանդանոցացն յունաց. (Խոր. ՟Գ. 20։)
Եկեղեցի հիւանդանոց է ամենայն մեղաւորաց. (Սեբեր.։)
Որ գայ ի տես հիւանդաց. եւ Որ դարմանէ զհիւանդս առընթերակայութեամբ.
Բժիշկն թողու զհիւանդսն, եւ ընդ հիւանդատեսսն խօսի. (Ոսկ. մ. ՟Գ. 4. յն. ընդ մերձակայս նոցա։)
ՀԻՒԱՆԴԱՏԵՍ ԳԱԼ. Գալ ի տեսանել զհիւանդշ
Որ ինչ հիւանդ առնէ զոք. հիւանդագործ. հիւանդաբեր. ախտարար.
Չար խորհուրդքն հիւանդարարք ոգւոց են. (Խոսր.։)
Հիւանդարար պատճառք. (Գէ. ես.։ Մաշկ.։)
Հիւանդարար ցաւովք. (Ճ. ՟Ը.։)
Հնարաւորեալ առնու զամրոցն։ Ըստ օրինակի կեղծաւորական հիւանդութեանն, զոր առ դերանիկն հնարաւորեցաւ. (Արծր. ՟Գ. 14։ ՟Դ. 2։)
Հնարաւորեալ առնու զամրոցն։ Ըստ օրինակի կեղծաւորական հիւանդութեանն, զոր առ դերանիկն հնարաւորեցաւ. (Արծր. ՟Գ. 14։ ՟Դ. 2։)
Զախտս հիւանդաց ճարտարապէս բժշկէ. (Ճ. ՟Ա.։)
Ոչ հիւանդութիւն մահացուցիչ, այլ՝ ախտացեալ անձանց բժշկութիւն. (Մամբր.։)
Հիւանդացաւ եւ նա զմահկանացու ախտ, մինչեւ թողեալ եղեւ ի բժշկաց. (Վրք. հց. ՟Դ։)
Առ հիւանդս բժիշկ. իսկ առ վատաբախտսն՝ բարեկամս մերձակայիլ պարտ է։ Պա՛րտ է կալ ընդ իշխանս՝ որպէս ընդ կրակի. մի՛ մերձակայիլ յոյժ, զի մի՛ կիզեսցիս, եւ մի՛ արտաքոյ յոյժ, զի մի՛ հովասցիս. (Ոսկիփոր.։)
Չեւ եւս առողջացեալ են, այլ կազդուրեալ՝ միջասահման դեռեւս ունին զառողջութեան եւ զհիւանդութեան։ Փախի՛ր ի միջագետս, ի միջասահմանս առաքինութեան եւ չարութեան. (Փիլ.։)
Լսել ձայնի պաղատանաց նուաղաձայն հիւանդացելոյ բնութեանս. (Յհ. իմ. եկեղ.։)
Ողորմելիք ձեւով, ողորմագոյն ե՛ւս ձայնիւք գոչել։ Ողորմելիք հիւանդութեամբ, վշտակցութեամբ (իրերաց) ողորմագոյնք. (Ածաբ. կարկտ. եւ Ածաբ. աղք.։)
Ի հրոյ գերազանցութենէ մանաւանդ հիւանդացեալ մարմինն՝ շարունակ տապք եւ ջերութիւնք գործեն. (Պղատ. տիմ.։)
Ոչ է այն հիւանդութիւն ի մահ, այլ՝ աւետիք. ո՛չ է հիւանդութիւն, այլ՝ վրիպութիւն (զերծումն, կամ դէպք խորհրդաւոր). (Ճ. ՟Գ.։)
Քեւ լինի բժշկութիւն տարժանամեղ հիւանդութեան վհատեալ հոգւոց եւ մարմնոց. (Թէոդոր. խչ.։)
ἁσθενεία, ἁσθένημα, τὸ ἁσθενές infirmitas, imbecillictas ἁδυναμία impotentia. Անկարութիւն. անզօրութիւն. անբաւականութիւն. նուազութիւն. հիւանդութիւն իրօք կամ նմանութեամբ.
Տեսե՞ր ի հիւանդութեանն զքաջատոհմիկ հոգին. (ասէ) մեղա՛յ տեառն. (Ոսկ. սղ.։)
Ոչ եթէ մահ դժնեայ է, այլ որք լինին ի վերայ հիւանդութիւնք, եւ ամենադժուար հիւանդութիւնք. (Փիլ. նխ. ՟բ.։)
Յամէնախտալից ատեան մատուցանել զիմ հիւանդացեալ հոգւով որդի. (Փարպ.։)
Այլ թէ հիւանդ խօխաբերիցէ անընդմիջելի, մի՛ տացեն հաղորդ. (Կանոն.։)
Ողջութիւն եւ հիւանդութիւն ի նոյն անպատեհակիցք են, եւ անէակիցք. (Կիւրղ. գանձ.։)
Ցուցանել աշխատեցելոյն զհիւանդութեանն զմեծութիւն՝ ոչ անպիտանացու։ Անմիտ է այս, անպիտանացուացն փոյթ առնել. (Բրս. մախ. եւ Բրս. ընչեղ.։)
λέπρα lepra Բոր. ախտ բորոտութեան, եւ գոլն բորոտ կամ բորոտեալ. որոյ այլ եւ այլ տեսակք ճանաչին՝ Պիսակութիւն, Ուրկութիւն, Գոդութիւն, Քոսոտութիւն, եւ Ելեփանդականն հիւանդութիւն.
Իբրեւ յաստուած հաւատացին, իբրեւ զբժիշկ ճարտար առ հիւանդս կոչէին. յղեաց առ նոսա բան միջնորդի. յերկուց կողմանց դիմառութիւն ցուցանէ. (Մամբր.։)
Ի ժանտախտականացն հիւանդութեանց. (Բրս. արբեց.։)
Ո՛վ ճարտար բժիշկ, եւ համառօտադեղ, ողջացո՛ եւ զիս՝ զայս բազմավէր հիւանդս. (Տաղ.։)
Այլ ոմն ըզտեսըն հիւանդին, եւ զհետեւումն որ ի բանտին. (Յիսուս որդի.։)
Առաւել հիւանդ. տկարագոյն. թուլագոյն. խօթամիտ.
Հիւանդագոյնք եղէք լսելեօք ձերովք. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 15։)
Քանզի հիւանդ ես աւադիկ հաւատովք, հիւանդագոյնս եւ տկարագոյնս առակս օրինակաց բանիցդ դնեմ առաջի. (Կոչ. ՟Ժ՟Զ։)
νοσοποιός morbidus. Որ հիւանդ գործէ. հիւանդացուցիդ.
Ոչ նախ տան (բժիշկք) զփրկական դեղսն՝ յառաջ քան զփսխել զհիւանդագործ նիւթն. (Բրս. սղ.։)
Չար եւ հիւանդագործ ախտ է մեղանչելն. (Լծ. կոչ.։)
Իբր հիւանդ կամ տկար ձայն հանօղ, եւ ձայնելով.
Անհամարձակ լեզուաւ հիւանդաձայնս (ըամ հիւանդաձայն) բարբառին. (Մանդ. ՟Դ։ Ճ. ՟Դ.։)
Որպէս զհիւանդ քայլօղ. տկար ի քայլափոխս.
Հիւանդաքայլ ոտիւք (ծերք) ... ՟Գ. (Մակ. ՟Դ. 5։)
Ծառայելն հիւանդաց, հիւրընկալելն։ Հիւրընկալեալ զմեզ՝ աշակերտեցաւ ինձ. (Խոսր.։ Վրք. հց. ՟Ժ՟Դ։)
Սովաւ հրաշագործեա՛ յերկրի զբժշկութիւն հիւանդաց։ Որ ի մեզ հրաշագործեցաւ. (Շար.։)
Ներհական է ի հարկէ՝ բարւոյ չարն, եւ սոքա յայտնին ըստ իւրաքանչիւր իւրեանց մակածութեան. ո՛րկէն, ողջութեան՝ հիւանդութիւն, եւ արդարութեան՝ անիրաւութիւն, եւ արութեան՝ երկչոտութիւն. (Արիստ. հակակ.։)
Հիւանդացեալ անդ մաշարայական ախտիւք՝ ջերմային հիւծմամբ. (Խոր. ՟Գ. 46։)
Յաճախութիւն կերակրոց ոչ միայն զհիւանդաց, այլեւ զողջոց մարմինս ապականէ։ Աշխարհական հոգոց բազմութիւնք, եւ չար ցանկութեանցն յաճախութիւնք։ Ո՛չ թէ ընչիցն (հարսին) յաճախութիւն, այլ ազնուութիւնն գանձէ (առն) զմեծութիւն. (Ոսկ. ես. եւ Ոսկ. մտթ.։)
Հիւանդութիւնք նովին իսկ շարոլորմամբ ախտին, եւ այլն. (Պղատ. տիմ.։)
Ըստ ունակութեան ցաւոցն ի մարդասէր բժշկէն զառողջութեան դեղս ընկալցի (այս ինքն ունողութեան, կամ որպիսութեան)։ Հիւանդութիւն՝ նուազութիւն է ունակութեան մարմնոյ։ Դոյզն ունակութիւն ողջութեան. (Դիոն. ածայ.։)
ὔδερος, ὔδρωψ, ὐδερίασις hydrops, hydropisis, aqua intercus. որպէս թէ գողութիւն ջրոյ. Ախտ՝ որ գոյաւորէ ընդ մորթով զջուր օտար, ուռուցանէ զհիւանդն իբրեւ զտիկ, եւ տայ պասքիլ ի ծարաւոյ.
Բժիշկ ոմն բնախօսէր՝ ստուգաբանելով զանուն բանջարին կոչելոյ սպանախ (որպէս թէ) սպա՛ն նախ, զի սպանանել արժան է նախ, եւ ապա զնա տալ կերակուր (հիւանդի). (Մխ. առակ. ՟Ժ՟Բ։)
Վտանգելոց օգնական. վտանգութիւն՝ է՛ որ հիւանդութեան, եւ է՛ որ մեղաց, եւ կամ հաւատոյ։ Եւ եյս ի կամայից է վտանգութիւն փախչել յանհաւատից եւ ի չարաց. (Շ. բարձր.։)
ՑԱՒԱԲԵՐ ՑԱՒԱԲԵՐԱԿԱՆ. ἁλγεινός dolorem adferens, molestus, gravis. Որ ինչ բերէ զցաւ, զհիւանդութիւն. առիթ ցաւոց եւ ախտից.
Որ ի ցաւաբեր տեղիս բնակեալ է, ի հարկէ հիւանդանայ ... Նա որ ի ցաւաբեր վայրս բնակեալ է. (Բրսղ. մրկ.։)
Հիւանդութիւն. ախտ.
νοσίζω aegrotum facio Տալ ախտանալ. խօթացուցանել. հիւանդացնել. տէրտլի մարազլը էթմէք.
Առ իմաստուն բժիշկ ոգւոցն՝ անսաստութիւն հիւանդին։ Զախտն՝ որ յանսաստութենէն իցէ, եւ զառողջութիւնն՝ որ ի հնազանդութենէն լինի։ Յանսաստութիւն անկանիլ՝ կրթելովն զընդդէմսն ասել նորա. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 9. 21։ եւ Ոսկ. յհ. ՟Բ. 27։)
Ախտ հիւանդութեան հերովդի զայրանայր ի վերայ նորա առաւելապէս, զաստուածավրէժս հատուցման չարաչարս խնդրէր ի նմանէ զանիրաւութեանն, զոր անօրինէր նա. (Եւս. պտմ. ՟Ա 8։)
Յորմէ անկեալն զանազան եւ բազմայեղանակ հիւանդութեամբ ախտացաւ. (Բրս. չար.։)
Նախ դեղըմպութեամբ զհիւանդաց մաղձն արտաքս բերեն. (Լծ. կոչ.։)
Դժուարութիւն (անցից) գետոյ, հիւանդութեան, կրից, եւ այլն. (Եղիշ. ՟Զ։ Վրք. հց. ՟Դ։ Սարգ. յկ. ՟Բ։)
Հիւանդութիւն դիւրաբժշկելի իմն, եւ բազմաց ձեռնհաս. (Երզն. մտթ.։)
Կեղծաւորական սիրով։ Ըստ օրինակի կեղծաւորական սիրով։ Ըստ օրինակի կեղծաւորական հիւանդութեան։ Կեղծաւորական կերպարանք, կամ բարի համբաւ. (Արծր. ՟Դ. 2. եւ 7. եւ 12։ Լաստ. ՟Ի՟Բ։)
ἁσθένεια, ἁρρωστία, μαλακία, νόσος aegritudo, infirmitas, morbus, languor. Վիճակ հիւանդի. խօթութիւն. ախտ. ցաւ. տկարութիւն.
Գուցէ պատահիցէ նմա հիւանդութիւն։ Զամենայն անկողինս նորա դարձուցանէ ի հիւանդութեան նորա։ Եթէ կեցցե՞մ ի հիւանդութենէ աստի իմմէ յայսմանէ։ Յանհնարին հիւանդութեան։ Անկայ ի հիւանդութիւն դժուարին։ Բժշկէ զամենայն հիւանդութիւնս քո։ Բժշկէր զամենայն հիւանդութիւնս, եւ զամենայն ախտս ի ժողովրդեանն.եւ այլն։
Չա՛ր է նախանձ. ի հիւանդութենէս յայսմանէ լի են դատաստանք դատաւորաց։ Մերժել զհիւանդութիւնս այնոցիկ, որք զտունս պայծառս շինեն։ Հիւանդութիւնս այս (կոծոյ) առաւել յաղթահարէ զկանայս. քանզի պարծանս համարին զլալիւնս եւ զաղաղակս. (Ոսկ. յհ. ՟Բ. 18. եւ 16։)
Յորում ժամու հիւանդութիւն նախահօրն պատմի. (Յհ. իմ. եկեղ.։)
Հիւանդութիւն է անձինն՝ մեղք. (Լմբ. սղ.։)
Զմեծագոյն հիւանդութիւն զանուսումնականութիւնն գործեն. (Պղատ. տիմ.։)
Զհոգիս կենդանի մահացուցանել։ Մի՛ մահացուցաներ զհիւանդս։ Յամենայն կրից մահացուցանողաց վտանգեալ։ Զոմն մահացոյց, եւ դարձեալ կեցոյց. (Նար.։)
(ըստ յետնոց՝ Նախակիրք). Նախգոյն շարժումն կրից ինչ. որպէս յուսոյ նախ քան զուրախութիւն, եւ նշանաց տկարութեան նախ քան զհիւանդութիւն.
Ո՛ հիւանդութիւն՝ ջերմայութե անձանց ողջացուցիչ. (Ճ. ՟Գ.։)
Մաղաս թթուագոյն եւ աղտաղտին՝ աղբիւր ամենայն հիւանդութեանց, որչափ լինիցի ստորահոսական. (Պղատ. տիմ.։)
Ողորմելիք հիւանդութեամբ, վշտակցութեամբ ողորմագոյնք։ Որ առ մարդկային բնութիւնս վշտակցութիւն օրինագրեաց. (Ածաբ. աղք.։)
Սիրով եւ ցաւակցութեամբ կատարեսցուք։ Զկ եւ ի զկնի եկելոցն ընկալայց զթողութիւն եւ ցաւակցութիւն իմոյ տիրապէս հիւանդութեանս. (Սարգ. յկ. ՟Զ։ եւ Սարգ. ՟ա. պետ. ՟Է։)
կամ ԱԽՏԱԺԷՏՈՒԹԻՒՆ. μαλακία, ἁρρώστημα infirmitas, languor, morbus, aegritudo Խօթութիւն. հիւանդութիւն. ախտ. ցաւ. ցաւագարութիւն. խասթէլիք.
Ի մարմնանալն զամենայն հիւանդութիւնս եւ ախտաժետութիւնս ելոյծ։ Իբրեւ ախտաժետութիւնք իմն հասարակաց։ Ցաւս անբժշկելիս, եւ պէսպէս ախտաժետութիւնս։ Խորշակասուն պտղովք մատուցանեն ախտաժետութիւն ճաշակողացն ... Բերեն ախտաժետութիւնս։ Զախտաժետութիւնս հոգւոյ եւ մարմնոյ։ Կշռով բաժանէ իւրաքանչիւրումն զօգտակարն, զառողջութիւն եւ զախտաժետութիւն. (Աստուած ազգ. ՟Ժ՟Գ։ Ածաբ. աղքատ.։ Մանդ. ՟Ի՟Ա։ Պիտ.։ Շ. թղթ.։)
Եւ խօթութիւն. հիւանդութիւն.
Ոչ բազմամսութեամբ թաղել զմիտս, եւ ոչ դարձեալ եկամուտ հիւանդութեամբք տկարացուցանել զինքն. (Նիւս. կուս.։)
Յառողջութեան բարեձեւութենէ զհիւանդութեան տրտմութիւն նկատեաց. (Կլիմաք.։)
Տեղի տալով, որպէս բժիշկ՝ հիւանդաց, զի դեղատութիւնս ընկալցի (այսինքն ընկալեալ լիցի), արուեստիւ դեղ տուեալ. (Առ. որս. ՟Զ։)
Ո՛չ հիւանդութիւն՝ մահու ընդդիմամարտիկ. (Մամբր.։)
Որք ի հիւանդութեան իցեն, այսպիսի բանք խլրտացուցանեն. (Գէ. ես.։)
Զալիս կարկեցուցին (տպ. կարկեցին), եւ զհիւանդս բժշկեցին. (Մծբ. ՟Ա։)
Հիւանդութիւն, ջերմ, եւ ծաղիկ, եւ կրծացաւութիւն. (Շիր.։)
Որ հիւանդացուցանէ. հիւանդարար.
Որ այլոց ողջացուցիչք, քեզ հիւանդացուցիչք. (Մաշտ.։)
Լսել ձայնի պաղատանաց նուաղաձայն հիւանդացելոյ բնութեանս. (Յհ. իմ. եկեղ.։)
Աւանդութիւն քրիստոնէից ունի որբասնուցանոցս, հիւանդանոցս, եւ աղքատանոցս. (Նոննոս.։)
Ապա եթէ մինչ յունկնդրութեան էր, հիւանդութիւն հասցէ, տացեն զօրէնս (այսինքն զսուրբ խորհուրդս)։ Մինչդեռ ի դրունս ունկնդրութեան կացցէ. (Կանոն.։)
Ուստի՞ հիւանդութիւնք, ուստի՞ մահուց տարաժամութիւնք. (Բրս. մկրտ.։)
Հիւանդութեամբ տկարացուցանել. Անյաղթ զօրութիւնն քրիստոսի տկարացոյց զքեզ։ Տկարացուցանեմք զբռնաւորութիւնն։ Ընկէց զզօրաւորն, եւ տկարացոյց զհզօրն. (Նիւս. կուս.։ Ճ. ՟Ա.։ Ոսկ. յհ. ՟Բ. 39։ Իգն.։)
Մի տեսակ որակութեան՝ ունակութիւն եւ տրամադրութիւն ասասցին. եւ տարբերէ՛ ունակութիւն ի տրամադրութենէ վասն տեւողագոյն գոլ։ Տրամադրութիւնք ասին, որք են դիւրաշարժ եւ արագափոփոխք. հի՛կէն, ջերմութիւն եւ ցրտութիւն, հիւանդութիւն եւ առողջութիւն. (Արիստ. ստորոգ.։)
Հմուտ եմ եւ գիտակ գործոյ հիւանդութեան, փայտկոփութեան, (շինելոյ) լուծ, հարօք, եւ այլ եւս ինչ պիտոյ իցէ ումեք գործ. (Ոսկիփոր.։)
Չունելն զհիւանդութիւն. ոչ հիւանդանալն. առողջութիւն.
Պահապանքն յոյժ էին զարմացեալ ընդ անհիւանդութիւն առողջութեան (կամ ընդ առողջութիւն անհիւանդութեան) նոցա։ Նախախնամութեամբ Հոգւոյ՝ անհիւանդութեամբ (առ ի պահել ի հիւանդութենէ) թլփատել կամ եղեւ. (Փիլ. լին. ՟Գ. 48։)
Զանհանգիստ լինելն, ի հիւանդութիւնն զանցաւակցութիւնն. (Մաշկ.։)
Դժուարաբուժելի հիւանդութիւն, ախտ. (Պրպմ. ՟Լ՟Է։ Մաշկ.։ Երզն. մտթ.։)
Զտկարութիւն անձին իմոյ կարողացո՛ ի ջանս եւ ի վաստակս հոգւոյ իմոյ։ Ո՛վ քահանայք քրիստոսի, զհիւանդացելսն ի մեղաց կարողացուցէք. (Եփր. աղ. եւ Եփր. քրզ.։)
ԿՈՂՄՆԵՑՈՒՑԱՆԵԼ կամ ԿՈՂՄԵՑՈՒՑԱՆԵԼ, ԿՈՂՄԱՆԵՑՈՒՑԱՆԵԼ. κοιμίζω, κοιμάω cubare facio. Ընկողմանեցուցանել. ննջեցուցանել. տարածել զհիւանդն կամ զմեռեալն կամ զմանուկն. պառկեցընել.
Հիւանդ կա՛մ քար, եւ կամ միզագրաւութիւն ունիցի, եւ կամ զասացեալն սրբազան ցաւ. (Պղատ. օրին. ՟Ժ՟Ա։)
Հիւանդ կա՛մ քար, եւ կամ միզագրաւութիւն ունիցի, եւ կամ զասացեալն սրբազան ցաւ. (Պղատ. օրին. ՟Ժ՟Ա։)
Է՛ որ ի տարեւոր եղանակաց զքաջախառնութիւն քաղցրութեան մատոյց, եւ է՛ որ զդժնդակութիւն վատախառնութեան հիւանդութիւն գործէ. (Փիլ. այլաբ.։)
Զիա՛րդ պարադատական տրամադատութեամբ զտրամադատականն ի քեզ յարուցեր յուզումն ախտի։ Ապ՛ եթէ ո՛չ այս կամ է քեզ, հիւանդական զիմս իմասցիս տրամադատութիւն. (Մագ.։)
Փարատեցո՛ (տպ. փարատեա՛) զցաւս, եւ բժշկեա՛ զհիւանդութիւնս. (Ժմ.։)
Ցաւք եւ հիւանդութիւնք՝ ոմանց լինի յանպատրաստութենէ, եւ ոմանց յորկրամոլութենէ. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 37։)
Պօղոս ի հիւանդանալն ուրուք՝ հիւանդակցութեամբն առողջացուցանէր. (Լմբ. պտրգ.։)
ἁρρωστία infirmitas. Խօթասրտութիւն. թուլութիւն. թուլամորթութիւն. հիւանդութիւն հոգւոյ.
Տրտմականք իցեն պահքն վասն պահողացն հիւանդամտութեան. (Երզն. մտթ.։)
Ցաւակից լինել որպէս հիւանդացեալ անդամոյ, եւ զնորա հիւանդամտութիւնն ուղղել։ Զիւր հիւանդամտութիւնն լցցէ (այսինքն բուժեսցէ). (Բրս. հց.։)
ՀԻՒԱՆԴԱՄՏՈՒԹԵԱՄԲ ԼԻՆԵԼ. ἑμπαθῶς διακείμαι cum affectu studiosus sum. Զակատիլ ախտակրութեամբ սրտի զհետ աւելորդաց կամ ունայնութեանց.
Ցուցանելով, զի առ ոչինչ, որ ի կենցաղս է, հիւանդամտութեամբ է. (Բրս. հց.։)
μαλακύνω languescere facio. Տալ հիւանդանալ. խօթացուցանել. տկարացուցանել.
Հիւանդացոյց զսիրտ իմ. (Յոբ. ՟Ի՟Գ. 16։)
Գիտէր զախտարար պատճառս պատերազմին, որ գիտէ հիւանդացուցանել զբնութիւնս. (Սարգ. յկ. ՟Թ։)
Կոչեցեր զիս ի դրաց մահուանէն, ի մեղացն՝ որ հիւանդացոյց զիս, եւ ի մահն մերձեցոյց. (Լմբ. սղ.։)
Առողջութեամբ մարմնոյ իւրեանց զառողջ հաւատսն սողոմոնի հիւանդացուցին. (Եփր. համաբ.։)
Եւ խորհուրդս եւս զայլոց հիւանդացուցին. (Եւս. պտմ. ՟Ե. 1։)
Այնու փոքր դժուարահամութեամբ (դեղոց) զերծանի ի բազմաժամանակեայ հիւանդութենէն. (Վրք. հց. ՟Բ։)
Զհիւանդացեալ ժողովուրդն կազդուրեցուանէր. (Խոսր.)
Զհիւանդացեալ ժողովուրդն կազդուրեցուանէր. (Խոսր.)
Ոչ եւս թողուլ նիւթ հիւանդարարութեան. (Փիլ. լին. ՟Բ. 29։)
Հիւանդական է պատասխանատրութիւնդ. (Սահմ. ՟Գ. իմա՛, տկար է լուծումնդ։)
Զմեծագոյնն հիւանդութիւն զանուսումնականութիւնն գործեն. (Պղատ. տիմ.։)
Պսակ ետուր դու յաղթողին, ւառողջութիւն յոյժ հիւանդին։ Ի յօրինակ աղբեր կողին, ւառաքելոցըն քարոզին։ Յանփուտ փայտից պատեալ ոսկին, անապական մարմնոյ քոյին՝ ւաստուածութեան օրինակին։ Աներեւոյթ հակառակաց, ւերեւելի մարդկան չարաց. (Յիսուս որդի.։)
Հիւանդութիւն եւ ողջութիւն ըն մարմնոջ կենդանեաց. իսկ սպիտակութիւն եւ սեւութիւն պարզաբար ըն մարմնոջ. իսկ արդարութիւն եւ անիրաւութիւն ն՝ոգւոջ մարդոյն. (Արիստ. հակակ. ՟Թ։)
Ո՞վ իցէ՝ որ սիրեաց զհիւանդութիւնն, եւ ատեաց զառողջութիւնս։ Բուզ. (՟Դ. 5։)
Եկն օր (մի՛ յաւուրց, հիւանդացաւ դուստր իմ. (Վրք. հց. ՟Ի՟Զ. ձ։)
Ախտ համանունակի ասի. քանզի ասի ախտ եւ մարմնական, որպէս հիւանդութիւնք եւ վէրք. ասին ախտք եւ անձնականք (այս ինքն հոգեկանք), ցանկութիւն եւ սրտմտութիւն. (Նիւս. բն.։)
νόσος, ἁρρωσία, ἁσθένεια, μαλακία, morbus, aegritudo, infirmitas Տկարութիւն մարմնոյ. հիւանդութիւն. խօթութիւն. ցաւ. արկածք. խասթալըգ, իշլէթ, մարազ, տէրտ.
Զամենայն զախտն՝ զոր ածի ի վերայ եգիպտացւոցն։ Հիւանդացեալ՝ անկցի ախտիւ։ Ախտիւ որովայնի հիշեսցիս։ Զախտս մահու ջերանէր։ Բժշկէր զամենայն ախտս։ Բժշկեաց զբազում հիւանդս ի պէսպէս ախտից. եւ այլն։
Նմանութեամբ՝ հիւանդութիւն հոգւոյ.
Անկեալ կամ չարեօք ի մահիճս ախտից։ Բժշկեա՛ ի հիւանդութեանցս ախտից։ Ախտից եւ մահու յաղթականք. (Նար.։)
Տո՛ւք ակն բանդարգելոց, եւ գնացէ՛ք ի տես հիւանդաց. (Եղիշ. յես.։)
φάρμακον medicina, medicamen, ῤητίνη resina, κολλούριον collyrium Դարման առողջարար հիւանդաց, եւ Սպեղանի վիրաց կամ պատրոյգ. եւ Ծարիր. նմանութեամբ եւ Իրք օգտակարք. cf. Աղագ.
Ի յերկար հիւանդութենէ դեռ ի յառողջութիւն. (Փիլ. լին.։)
Որ դեռ եւս հիւանդքն են։ Որ դեռն եւս յերկս աշխատութեան կայ. (Փիլ.։)
Դէպ լինիցի սմա հիւանդանալ ի ճանապարհին։ Դէպ եղեւ քահանայի միոջ իջանել ընդ նոյն ճանապարհ։ Դէպ լինէր երեւել արս հեծեալս։ Դէպ եղեւ դիպել։ Դէպ եղեւ եղբարս եօթն ածել.եւ այլն։
Վասն բազում եւ անչափ թօնից անձրեւաց։ Խորշակաց, կամ թօնից, կամ հիւանդութեանց։ Խորշակս եւ թօնս. (Փիլ. իմաստն.։ եւ Փիլ. քհ. ՟Ե։)
Պղտոր ժախուն մահածին հիւանդութեան։ Ոչ գոյր հոտ ժախու ի վերայ նոցա. (Արծր. Գ. 2. եւ 7։)
Պանս բաղարջս օծեալ իւղով։ Իւղ լուսոյ։ Իւղ օծման։ Տու՛ք մեզ յիւղոյդ ձերմէ. զի ահա շիջանին լապտերքս մեր։ Իւղով սրբով իմով օծի զնա։ Օծանէին իւղով զհիւանդս։ Օծցեն իւղով յանուն տեառն. եւ այլն։
Թքանէր զխոխ։ Առեալ զխոխ հիւանդին եւ այլն. (Վրք. հց. ՟Է. ձ.) (տպ. խուխ։)
Ի խորւոջ ունի զհիւանդութիւնն. (Բրս. բրկ.։)
Որ հիւանդոտքն էին, լային եւ կային. (Եւս. պտմ. Գ. 6.) ըստ յն. լոկ, լային, առ մեօք է ոճ ռամկական, աղլայըպ տուրմագ։
Եղիցին կեղ մահու։ Եղեւ ճարակ կեղոյ առանց բժշկութեան։ Ախտ հիւանդութեան, որ էր նա կեղ. (Եւս. ՟Է. ՟Ը. ՟Թ։) Տե՛ս եւ ՍՐԱԾՈՒԹԻՒՆ։
Եւ թէ մարմինդ ասասցէ վա՛շ, հոգիդ հիւանդ լինի եւ հաշ. (Շ. այբուբ.։)
Պատե՛հ է զայս հիւանդս ի հով տուն պահել, յոր ցանած լինի հով ջուր. (Մխ. բժիշկ.։)
Զմկրտութեանն ձէթ (այն է իւղ երախայից) ... Զհիւանդացն զձէթ (որ է իւղ վերջին օծման). (Յհ. իմ. ատեն.։)
Մահու մեռանիցիք։ Ոչ տեսից զմահ որդւոյն իմոյ։ Մահու պարտական լիցի։ Մի՛ ճաշակեսցեն զմահ։ Փրկել ի մահուանէ։ Այն հիւանդութիւն չէ՛ ի մահ։ Տրտում է ոգի իմ մինչեւ ի մահ։ Լեալ հնազանդ մահո՛ւ չափ, եւ մահու խաչի։ Մահն երկրորդ.եւ այլն։
Աստուծոյ միայն կարելի զմերս մահու չափ հիւանդութիւն առողջացուցանել. (Լմբ. պտրգ.։)
Կազմեալ կայր մաշ ի դարմանս հիւանդաց, եւ սնափառէր. եւ այլոց սերմանեաց եւ հընդոց ոչ տարեալ՝ այպանեն զնովաւ, եւ դու (ասեն) ծանծաղամիտ գոլով, ըստ որում մաշ կոչիս, փքաս. (Մխ. առակ. ՟Խ՟Զ։)
Ոչ թողուցու պատերազմունս եւ հիւանդութիւնս ի ներ մարմնոջն ծնանել. (Պղատ. տիմ.։)
Զիս ած առ քեզ ողջ, եւ զկինն իմ ողջացոյց։ Ոչ են պիտոյ բժիշկք ողջոց (կամ ողջաց), այլ հիւանդաց։ Կամի՞ս ողջ լինել։ Եղիջի՛ր ողջ ի տանջանաց քոց։ Ձգեա՛ զձեռն քո. եւ նա ձգեաց, եւ եղեւ ողջ իբրեւ զմիւսն։ Ո՞ղջ իցէ. եւ նոքա ասեն, ո՛ղջ է։ Ի սոյն աւուրս ողջ իցես դու, եւ տուն քո. եւ ամենայն որ ինչ քո է, ողջ լիցի. եւ այլն։
Ողջն լինել սոկրատայ՝ հիւանդալումն (այս ինքն հիւանդանալոյն) ներհական է. (Արիստ. հակակ.։)
Ի մէջ բազում ողջոց՝ մին չերեւի, թէ ողջ իցէ, բայց ի մէջ բազում հիւանդաց մի ողջ վաղվաղակի ճանաչի. (Ոսկ. եփես.։)
Ժամանակք ապականեալք ապականեն եւ զսոսա (զկենդանիս եւ զտունկս). եւ ողջ ապրեալք՝ ողջ պահեն։ Ողջ եղեալք, եւ ոչ հիւանդացեալք. (Փիլ. լին. ՟Բ. 55։)
Զի թէ մարմինդ ասասցէ վա՛շ, հոգիդ հիւանդ լինի եւ հաշ. (Շ. այբուբ.։)
Եւ Տեսութիւն հիւանդաց. այցելտութիւն. ἑπίσκεψις visitatio.
Մի՛ դանդաղեր ի տես երթալ հիւանդին. (Սիր. ՟Է. 39։)
Ի տես եւեթ երթիցես հիւանդաց։ Որ ի տես միայն հիւանդաց գնաց։ Ի տես երթալ հիւանդին ոչինչ զքեզ արգելու։ Ի տես հիւանդաց. (Ոսկ. մ. ՟Բ. 20։ Իգն.։ Սարգ. ՟ա. պետ. ՟Գ։ Խոսր.։)
(Հիւանդն) խնդրէ զանախորժս ախորժակս, մթերեալ յինքեան զհամաքամուածս եւ զտղղս. (Մագ. ՟Ի՟Բ։)
Կամ որպէս μαλακία . (իտ. malattia ) languor. Ախտ, հիւանդութիւն.
Զամենայն հիւանդս՝ որ նեղեալ էին ի պէսպէս ցաւս։ Որոց էին հիւանդք ի պէսպէս ցաւս։ Բժշկել զամենայն ցաւս, եւ զամենայն հիւանդութիւնս.եւ այլն։
Ապաւառ. աղբ։ Ուստի ՓԻՆ ԲԵՐԵԼ կամ ԳԱԼ ԸՆԴ ԲԵՐԱՆՆ՝ է Դարձուած աղեաց ի վեր կոյս, որ է ողորմ հիւանդութիւն. εἱλεός ileus, volvulus, miserere mei. (Գաղիան.։)
Բժիշկ փորձեալ է՝ որ զայն առնու զանձամբ ի հիւանդաց՝ որք յամենեցունց անյուսալիք իցեն. (Ոսկիփոր.։)
Հիւանդն ի գունոյն յայտ է. (Նեղոս.։)
Իբրեւ ի դժար եղեւ (այսինքն ծանրացաւ հիւանդն, կամ եհաս ի հոգեվարս), յափշտակեցաւ. (Վրք. հց. ՟Դ։)
Երկունք հիւանդութեանն բազմացեալ՝ զմահ ծնանին. (Լմբ. սղ.։)
Զոր օրինակ եւ ոչ զցաւոցն ինչ զգայցէ հիւանդն. (Ոսկ. ես.։)
Եղեւ հօրն պոպլեայ ի ջերմ եւ յախտ թանչից հիւանդանալ դնիլ. (Գծ. ՟Ի՟Ը. 8։)
Անկաւ նա յախտ հիւանդութեան թանչից. (Վրք. ոսկ.։)
Զոր օրինակ ժանգ, առանձին ցորենոյ ախտ, սոյնպէս մախանք՝ սիրելութեանն հիւանդութիւնք. (Բրս. մախ.։)
Խիստիշխան. խիստ դեւ. խիստ լուծ. խիստ ստրկութիւն. խիստ հիւանդւթիւն. խիստ յարձակմունք. (Եզնիկ. ։ Շ. մտթ.։ Մծբ. ՟Ժ՟Ա։ Պիտ.։ Ոսկ. յհ. ՟Ա. 15։ Նար. ղ։)
Բժիշկքն ի խիւսէ եւ ի դեղոց զոր կազմեն հիւանդաց, նախ ինքեանքն ճաշակեն. (Տօնակ.։)
Ի զինուորութեանցն հոյլս։ Ի հոյլս քերթողական պարուց։ Զիմաստակացն հոյլսն։ Զբազում հիւանդաց հոյլս։ Հոյլք չարաց, կամ անզգամաց, կենդանեաց, ասպականեաց. (Պիտ.։)
Ի հեռաստանէ կալաւ զերակս հիւանդին, մանր զննեաց. (Մամբր.։)
Շարժումն մեծ եղեւ ի ծովուն, մինչ (կամ մինչեւ) նաւին ծածկել յալեաց անտի։ Մինչ ոչ եւս կարօղ լինել։ Մինչ գալ խռնել։ Մինչ գրեթէ լի իսկ լինել։ Մինչ (կամ մինչեւ) առաւել ուրախ լինել ինձ։ Մինչ զի եւ հաց եւս ոչ ժամանել ուտել նոցա։ Մինչ զի եւ (կամ մինչեւ) ի հիւանդս տանել ի քրտանէ թաշկինակս։ Մինչ (կամ մինչ զի) ի գիշերի եւս խրատէին զիս երիկամունք իմ։ Շուրջ զայրացուցին զթագաւորն, մինչ անդէն վաղվաղակի հրամայեաց կոչել զփղապետն։ Եւ էր ախտ նորա սաստիկ յոյ, մինչ ոչ մնաց ի նմա շունչ.եւ այլն։
Որ ոչ յօժարին՝ վտանգ ի վերայ ումեք ոչ գնէ, եւ շտապ տագնապի։ Ասացէր՝ եթէ ննջեաց, եւ հիւանդ է. (ապա ո՛չ է շտապ գործոյ՝ գնալ անդ. Ոսկ. յհ. ՟Ա. 9։ ՟Բ. 16։)
Ի տես հիւանդաց կամ յուխտի տեղիս երթային. (Լաստ. ՟Բ։)
Ժանտ ախտս գործեն, սուր հիւանդութիւնս (կամ սրածութիւնս) մինչեւ հարկանիլ մարդ եւ անասուն առ հասարակ. (Շիր.։)
Եկն աշխատեալ ի սպասուց հիւանդացն. (Վրք. հց. ՟Ը։)
Կայր ի հարկի, եւ ունէր սպաս ամենայն տնտեսութեանն։ Ոչ անձին ինչ սպաս ունէր, այլ ի վերայ վարդապետին դողայր։ Չասեմ, թէ քեզէն սպա՛ս կալ հիւանդին, այլ գոնեայ ծառային հրամայեա՛. (Ոսկ. մտթ. եւ Ոսկ. եփես.։)
Սպաս տար հիւանդաց, զի եւ այն սէր է. (Վրք. հց. ՟Ը։)
Վասն ստամոքսի եւ ստէպ հիւանդութեանց քոց։ Եւ աղօթք ստէպ լինէին յեկեղեցւոյն վասն նորա առ աստուած. (՟Ա. Տիմ. ՟Ե. 23։ Գծ. ՟Ժ՟Բ. 5։)
Ամենեւին իսկ տհաճ է ազգ մարդկան, եւ տրտնջող եւ քրթմնջող։ Զհիւանդս չարախտս տհաճս առ աղբիւր ջուրց տանիցի. (Ոսկ. ես.։)
ἁσθενής, ἁσθενῶν infirmus, imbecillis, debilis, fragilis ἁδύνατος impotens παραμένος macer. Անկար. ապիկար. անզօր. անձեռնահաս. նուաստ. անաւագ. ստորին. հէք. յետնեալ. յետին. եւ Հիւանդ. ցաւագար. տկար, վատուժ. անճարակ. խեղճ.
Քուն՝ աշխատութեանց հանգիստ, հիւանդաց իղձք, մահու պատկեր. (Պիտառ.։)
Նոքա ննջէին յիւրաքանչիւր վրանաց օթոցի։ Զհիւանդութիւն կերծաւորեալ ի տեղւոջ օթոցին անկեալ դնէր. (Արծր. ՟Գ. 10. 15։)
cf. ԱՆԿԱՐ, ի, ից, աց.) ἁδύνατος. impotens, impos. Չունօղ զկար զօրութեան. անկարօղ. տկար. հիւանդ, կամ անձեռնհաս, անբաւական. գատըրսըզ. գուվվէթսիզ. գուտրէթսիզ.
Յարդար վաստակոց զանկարս եւ զհիւանդս կերակրէին. (Եփր. պհ.։)
Հիւանդ է անկար ի պահել պահս. որոյ թողացուցանեն պատուիրանք. (Տօնակ.։)
Զանճառսն եւ զանասելին ի հարկէ ի վեր հանեն։ Անճառ անիրաւութիւնք։ Հիւանդութեանց անճառից. (Փիլ.։)
Զանձինս եւս հրամայեաց ատել, եւ թողուլ անտածս։ Ի հիւանդութեանն անտած եւ անխնամ անկեալ տատանին. (Պիտ.։)
Առողջաց խնդութիւն։ Հիւանդաց եւ առողջից. (Խոսր.։)
Հիւանդանայր գործն արագ եւ առողջ. (Խոր. ՟Ա. 28։)
Առողջութեամբ մարմնոյ իւրեանց զառողջ հաւատսն սողոմոնի հիւանդացուցին. (Եփր. համաբ.։)
Խնծոր՝ առողջ կերակուր է, եւ հիւանդաց յոյժ ախորժելի. (Նար. երգ.։)
Բերէ՛ք առիս այսր։ Բերէ՛ք այսր զայն։ Բե՛ր ինձ որս։ Բե՛ր մատո՛ ինձ։ Բերէ՛ք ինձ գահեկան մի։ Բերէ՛ք տաճարապետիդ։ Եբեր ինչ ոք դմա։ Բերէին նուէրս տեառն։ Եբեր զայն առ լիա մայր իւր։ Բերին առ նա զամենայն հիւանդս։ Բերին առ յեսու։ Բերին առաջի նորա։ Եբեր զնա յԵրուսաղէմ։ Եբեր պապարագս ի տուն տեառն։ Նաւն բերէր ոսկի ի սովփերայ։ Ուտել զցորեանն, զոր բերին յերկրէն եգիպտացւոց։ Բերէին մահճօք զայր մի։ Եդին ի վերայ նորա զխաչն՝ բերել զկնի Յիսուսի։ Ոչ բերաք ինչ յաշխարհս, եւ ոչ տանել ինչ կարասցուք.եւ այլն։
պ. պիզիշք սանս. պիզաճ. ἱατρός medicus Արհեստագէտ պահելոյ զառողջութիւն մարմնոց, եւ բուժելոյ ըստ կարի դեղովք զցաւս եւ զհիւանդութիւնս.
Ի հիւանդանալն իւրում ոչ խնդրեաց զտէր, այլ խնդրեաց բժիշկս։ Երթեալ իմ առ բժիշկս՝ ոչինչ օգնէին ինձ։ Կամ բժիշկք յարուցանիցեն։ Եւ յոյժ վշտացեալ ի բազում բժշկաց։ Ոչ պիտոյ է բժիշկ կարողաց, այլ հիւանդաց։ Ապաքէն ասիցէք առ իս զառակս զայս, բժիշկ՝ բժշկեա՛ զանձն քո։ Ղուկաս բժիշկ եւ սիրելի։ Բայց դուք ինձ բժիշկք մեղանչականք էք, եւ ողջացուցիչ չարեաց ամենեքեան.եւ այլն։
Հիւանդ ես, ես ճարտար բժիշկ եմ. (Վրք. հց. ՟Ի՟Զ։)
Զկծուագոյնս դեղոցն տալով ըմպել հիւանդաց (բժիշկք), մեղու բազում անգամ զգաւաթն օծանեն. (Բրս. սղ. ՟Ա։)
Դադարք հիւանդաց, միանձանց, մարդկան, եւ հրեշտակաց. (Խոր. ՟Գ. 20. 49։ Վրք. հց. ՟Ժ՟Դ. եւ այլն։ Յհ. իմ. ատ.։)
Դեղել զհիւանդոտս։ Դեղելն դադարեցուցանէ՞, եթէ խեղդէ։ Զջիլն հատանեն սրով՝ դեղել զայն կարծելով։ Դառնագոյն դեղեալ ի բժշկաց. (եւ այլն. Մագ. ՟Ի՟Ը. եւ ՟Ի՟Ե։)
Որ հիւանդանայ, եւ թափի ի մտաց. (Կանոն.։)
Եւ ոչ զբժիշկ գովեմ՝ որ փոխանակ օգնելոյ աշխատացելոցն՝ զինքն հիւանդութեամբ լնուցու. (Բրս. յուդիտ.։)
Մինչեւ լնիլ քաղաքամիջաց հիւանդօք. (Կոչ. ՟Ժ՟Ե։)
Որք արդեօք հիւանդութիւնք՝ նովին իսկ չարոլորմամբ ախտին՝ առասացան տարածմունք, եւ լորցք. (Պղատ. տիմ.։)
Ըստ իմաստուն եւ ճարտար բժշկաց՝երբեմն հատանէ եւ խարէ, եւ երբեմն կակուղ սպեղանիս ի վերայ դնէ։ Որ հիւանդն է՝ ոչ է հեշտեաւ կամ հատանել կամխարել. (Ոսկ. ես. եւ Ոսկ. գաղ.։ Վրք. հց. ձ։ Սարգ. յկ. ՟Ժ՟Ա։)
Բամբասէ ապա զբժիշկն, որ զվէր հիւանդին խարէ. (Լմբ. պտրգ.։)
Թէ մահու լինի (հիւանդն) խոլոր հայի հաւն սպիտակ, եւ դարձուցանէ զերեսն ի հիւանդէն. (Ոսկիփոր.։)
Ծագեաց զիւր ճառագայթսն ամենայն հիւանդացելոցն.
ԾԱՂԻԿ. Հիւանդութիւն տղայոց, որ կարմրերանգ նիշ ի վեր տալ.
Ի հիւանդութեանց, ի ծաղկոյ, եւ ի տարաժամ մհուանէ. (Ճ. ՟Ա.։)
երիտասարդք ի հիւանդութեան ծնկէին. (Ճ. ՟Ա.։)
Հիւանդութեամբ եւ ցաւօք ծորին. (Երզն. մտթ.։)
Հիւանդեցեալք ախտիւք, եւ ծրդեալք մեղօք. (Մանդ. ՟Ժ՟Ը։)
Զհիւանդ դատարկ տեսանել շատ լաւ է, քան տանել նմա զբազում կամակս ուտելոյ. (Ոսկիփոր.։)
Ամենայն որ կարող էր զօրութեամբ։ Կարօղ եմքյաղթել նոցա։ Որ կարող իցէ եւ այլն։ Ես զի՞նչ կարօղ էի արգելուլ զաստուած։ Կարօղ եմ մտանել եւ ելանել ի պատերազմ։ Ոչ է պիտոյ բժիշկ կարողաց, այլ հիւանդաց։ Կարօղ ձեռամբ.եւ այլն։
Դար եւ կոճատ զթուոյ ստորոգին. եւ Հարկաւոր է միումն ի թուոջն (այսինքն թուով) գոլ կամ կոճատ, կամ դար։ Ոչ է սոցա եւ ոչինչ ընդ մէջ, ո՛չ հիւանդութեան, եւ ողջութեան, եւ ոչ դարի եւ կոճատի. (Արիստ. հակակ. ՟Գ.)
Հիւանդացաւ կոնոմ եղեցւոյն. (Վրք. հց. ձ։ Իսկ ի գիրս Ուռպ.) գրի Եգոմոնոս՝ փոխանակ գրելոյ Եգոնոմոս։
Հիւանդանայ, եւ հերքն եւ մուրուքն ճողին. ((ռմկ. թափին) Կաղանկտ.։)
Մաղձք, եւ մաղասք։ Մաղաս թթուագոյն եւ աղտաղտին՝ աղբիւն ամենայն հիւանդութեանց է. (Պղատ. տիմ.։)
Հիւանդացեալ, եւ յետինն (ժամ) եկեալ, որպէս ժամ մի ստուգապէս փոխեցաւ. (Կլիմաք.։)
Որպէս նոքա ի կեանս վարուց իւրեանց հիւանդացեալ էին, այսպէս եւ մարգարէն յաստուծոյ գիտութենէն կտայր (կամ գիտութենէ նկտայր), յանփախչելի աստուծոյ փախչել կարծեցեալ. (Փիլ. յովն.)
Խոնարհէ զունկն առ շուրթն հիւանդին, եւ լսէ զնուաղ խօսսն. (Վրդն. սղ.։)
Որ հիւանդաց շարապ լինի (խնձորն). (Շ. առակք.։)
Այլ թէ հիւանդ խուխաբերիցէ անընդմիջելի, կամ ործասցի, մի՛ տացեն հաղորդ, մինչեւ դադարեսցի. (Կանոն.։)
ՊԱՀԱԿ. Որ պահէ զոք՝ հոգալով զպէտս նորա. առընթերակայ ոք մտերիմ. օգնական. ձեռնտու, յանձանձիչ. հոգաբարձու. պէտ ընօղ, հիւանդապահ, հոգացօղ քովը կեցօղ մարդ.
ՋԵՐՄՆ. գրի եւ իբր ռմկ. ՋԵՐՄ, ի, աւ, πυρετός febris. Տենդ, հիւանդութիւն տապիչ յետ ցրըութեան. ... Տե՛ս (Օրին. ՟Ի՟Ը. 22։ Մտթ. ՟Ը. 15։ ՂԿ. ՟Դ. 38. 39։ Յհ. ՟Դ. 32։ ԳԾ. ՟Ի՟Ը. 8։)
Ջուրք յորդանանու ռետին մեզ փայլեն դեղ անմահութեան։ Ռետին մակաւասար արկեալ (ի վերայ ձկանց ի պէտս համեմից), եւ ոքսեմելի։ Ռետնիւ լնանիմ, եւ ոչ բժշկիմ։ Ռետնիւ քաղցու (կամ ռետիւք քաղցիւք) բժշկական զհիւանդութիւնս ողջացուցէք։ Ռետինըդ քաղցու (կամ ռետինըս քաղցոյ) ռամ հոգւոյս արբո. (Զքր. կթ.։ Մագ. ՟Ժ՟Բ։ Նար. ՟Կ՟Բ։ Շ. տաղ առաք.։ Ժմ.։)
Սակառիքն. ոմանք ասեն, թէ պաշար բարձեալ էին. այլք՝ թէ զհիւանդսն էին բարձեալ եւ ողջացան. նոքօք եւ զնացորդ հացին բարձին. (Երզն. մտթ.։)
Բառ ռմկ. սագատ. որպէս Ցաւագար, հիւանդ.
Ցոյց ինձ ինձ զոտս քո. եւ հիւանդն ի բաց առեալ զսընդոնն՝ եցոյց նմա. (Վրք. հց. ձ։)
Վատէ զօրութիւն լուսոյ աչացն։ Վատէ ի զօրութենէ, ծնկի ծիւրի հիւանդութեամբ. (Վեցօր. ՟Զ. եւ ՟Ե։)
Շինեաց ի քաղաքին տաճարս հիւանդանոցս. շինեաց եւ այլ տաճարս, եւ զծերս եւ զխեղս անդ հանգուցանէին. շինեաց եւ այլ տաճարս, եւ զամենայն կին ծննդական եւ աղքատ անդ հանգուցանէին. (ՃՃ.։)
Ի թմբրական գինւոյն հրաժարեցուցէ՛ք զտխեղծսն եւ զհիւանդացեալսն ոգւով զընկերսն։ Մարմնոյն արգասեօք տխեղծ։ Ի բա՛ց մերժեցէ՛ք զբան տգեղ եւ տխեղծ։ Ցանկալի էր մանուկն, ոչ տխեղծ ինչ, ոչ տգոյն. (Փարպ.։ Պիտ.։ Ճշ.։ Ոսկ. եբր.։)
Հիւանդութիւնք տնկին ի մարդիկ։ Յայլ ցանկութեանց սա տկար է. զի ոչ ի սկզբանէ տնկեցաւ ի մեզ. (Ոսկ. յհ. ՟Ա։ 21։ ՟Բ. 19։)
Ոչ այնպէս ցաւէր նոցա լուծանել շաբաթուն, որպէս բժշկութիւն հիւանդութեանն. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 36։)
Ցորեկ ընտրեմք ի միմեանց զհիւանդն եւ զառողջն, զգեղեցիկն եւ զտգեղն. (Սեբեր. ՟Բ։)
Քրտամբք երեսաց քոց կերիցես զհաց քո։ Հոսէին ի նմանէ քրտունք իբրեւ զկայլակս արեան։ Մինչեւ ի հիւանդս տանել ի քրտանէ նորա թաշկինակս։ Իբրեւ զձի ընդ քիրտն մտեալ։ Մի՛ դիւրին ինչ ջան համարիջիք, կամ սակաւ քրտանց եւ տքնութեանց արժանի.եւ այլն։
Քիրտն նշան է ողջութեան հիւանդին. (Բրսղ. մրկ.։)
Գիտենաս՝ որ բաղանիսն ահոկեաց, եւ զիւր ահոկն ցուցանէ առ հիւանդն. (Մխ. բժիշկ.։)
Հիւանդաց հարկ առնեմք՝ որչափ ունիցին շունչ, կերակրիլ դոյզն ինչ աղապետաւ (տպ. աղպէտաւ). (Խոսր.։)
Հիւանդաց, ողջից. յապաւելոց, ամբողջից. (Փիլ. այլաբ.։)
Անանձանց եւ անձնաւորաց, անասնոցս եւ ասնոց ... այսպէս եւ յոգւոջն՝ եւ անանձունքն եւ անկատարքն եւ հիւանդոտքն. (Փիլ. այլաբ.։)
Անբոյժ հիւանդութիւն։ Անբոյժ ախտ։ Անբոյժ մոլութիւն (այս ինքն մոլեգնութիւն)։ Վտանգս եւ ախտս անբոյժս։ Անբոյժ թշնամութիւն. (Փիլ.։)
Ի հիւանդութեանն անտած եւ անխնամ անկեալ տատանին. (Պիտ.։)
Զբազում հիւանդաց հոյլս յանխնայ զրաւելով։ Անխնայ արարողաց չար. (Պիտ.։)
Անհոգի եղեալ հիւանդ գտան. (Տօնակ.։)
Հիւանդութիւն՝ կարճմտութեան եւ տրտմութեան արարող. (Շ. յկ. ՟Կ՟Ե։)
Սկսայ ժողովել զարդիւնս խցին։ Զոր խնդրէր՝ առնոյր, եւ տայր զայն հիւանդաց, եւ ինքեան եւ ոչ մի ինչ արդիւնք առնէր. (Վրք. հց. ՟Բ. ՟Ժ՟Թ։)
Ոչ եթէ ամենայն ուրեք պատճառք հիւանդութեան մեղք իցեն, այլ է ուրեք՝ զի եւ պսակաց եւս բարուրք լինի. (Ոսկ. ես.։)
ἱατρεύω medeor, curo Բժշկութիւն առնել, այսինքն առնել զգործ բժշկի. դարմանել գեղովք առ ի առողջացուցանել զհիւանդս, կամ զախտս եւ զվէրս. եւ նմանութեամբ՝ զցաւս հոգւոյ, զկիրս եւ զկարծիս մտաց. դեղ ընել, պէտ ընել..
Բժիշկն բժշկէ զցաւս, այլ ոչ բարկանայ հիւանդին. (Նեղոս.։)
Ոչ դեղք եւ ոչ սպեղանիք բժշկեցին զնոսա, այլ՝ քո տէր բանդ, որ զամենայն բժշկէ։ Ես եմ տէր՝ որ բժշկեմ զքեզ։ Հարկանեմ, եւ բժշկեմ։ Եհար, եւ ձեռք նորա բժշկեցին։ Բժշկելով բժշկեսցէ զնոսա։ Բժշկէր զամենայն հիւանդութիւնս, եւ զամենայն ախտս ի ժողովրդեանն։ Մատուցին առ նա զամենայն հիւանդս ... եւ զդիւահարս եւ զլուսնոտս եւ զանդամալոյծս, եւ բժշկեաց զնոսա։ Զհիւանդս բժշկեցէ՛ք.եւ այլն։
Բժշկեցաւ մանուկն։ Բազում անդամալոյծք եւ կաղք բժշկէին։ Յայնս երկա՛յք բժշկեցարո՛ւք։ Եւ ահա բժշկեալ իցէ արած բորոտութեանն ի բորոտէ անտի։ Բժշկեցաւ արածն։ Վէրք իմ սաստիկք, ուստի՞ բժշկեցայց։ Բժշկեա՛ զիս տէր, եւ բժշկեցայց։ Ասա՛ բանիւ, եւ բժշկեսցի մանուկն իմ։ Եկին լսել ի նմանէ, եւ բժշկել ի հիւանդութենէ իւրեանց. եւ նեղեալք յայսոց պղծոց՝ բժշկէին։ Որոյ վիրօքն բժշկեցաք. եւ այլն։
Բիւրին տնանկութեամբ եմ վասն պաշտմանն Աստուծոյ։ Բազում ապականութիւնս հրով եւ ջրով՝ մեծագոյնս եւ բիւրինս։ Բիւրինս հիւանդութիւնս ցաւաբերս. (Պղատ. ստէպ։)
Առ օտարսն խնամութիւնք նորոգս գորեն ազգակցութիւնս։ Հիւանդութիւնս անբոյժ ամենայն իրօք գործէ, եւ ապականութիւնս. (Փիլ. ՟ժ. բան.։)
Ո՛վ խաշինք գէրք, մի՛ ոգորայք. գրթցէք, հարկանէք զհիւանդացեալսն. (Մծբ. ՟Է։)
Որ հիւանդն եւ տկարն է, եւ ի կարճ բանից անտի իբրեւ յերկայն բանից ձանձրոյթ եղեալ տեսանի. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 1։)
Զմարմնաւոր հիւանդութիւնս պէսպէս տեսանեմք, եւ զուգեմք նմա դեղս։ Արար զկէս ձկանն խարշատեալ, եւ զկէսն կարի ազնիւ, եւ յուտելն՝ ասաց աւերելոյն, լա՛ւ է հա՛յր. եւ երբ զազնիւ զուգեալն ուտէին, ասաց. կարի զազիր եւ աւե՛ր է հա՛յր. (Վրք. հց. ձ։)
Եթէ խահրեալ եւ աւերեալ է (կերակուրն), բարւօք է հեղուլ արտաքս, զի մի՛ ճաշակեալ հիւանդասցին. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Ա։)
Որք ի հիւանդութեան իցեն, այսպիսի բանք խլրտացուցանեն. (Գէ. ես.։)
ամենայն ախտիւ ծիւրեալ։ Հիւանդութեամբ ծիւրին. (Սարգ. ՟ա. պ. ՟Ժ՟Բ։ Վրդն. սղ.։)
Զալիս կարկեցուցին (տպ. կարկեցին), եւ զհիւանդս բժշկեցին. (Մծբ. ՟Ա։)
Այլք ամենեւին օտարացեալք՝ ի հիւանդութիւն ախտից հիւծան. (Կլիմաք.։)
Զամենայն վասն նոցա հնարի։ Հիւանդաց հնարին առողջութիւն դեղօք. (Մխ. երեմ.։)
Տիրապէս ստուեր իմա՛ զհովանին։ Զհիւանդն հովանեաւ բժշկել. (Լմբ. ժղ. եւ սղ։)
Զօրացաւ իսրայէլ, եւ նստաւ ի մահիճս։ Եւ ա՛ռ մեղքող պաճուճապատանս, եւ եդ ի վերայ մահճացն։ Ընդ գրուանաւ դնիցի, կամ ընդ մահճօք։ Մկրտութիւնս բաժակաց եւ ստոմանաց, եւ պղնձեաց, եւ մահճաց։ Արի՛ ա՛ռ զմահիճս քո։ Ելից յանկողինս մահճաց իմոց։ Անկաւ ի մահիճս իւր, եւ հիւանդացակ.եւ այլն։
Մրցականին մայտանն դիւր ի դէպ է, եւ հիւանդին կակղագոյնքն ի գեղոց. (Ոսկ. գծ.։)
Բազում անգամ եւ տանջանք մեղանացն են հիւանդութիւնք՝ առ ի դարձ ածելոյ. (Բրս. հց.։)
Հիւանդութեամբ տկարանալ զխորհրդական որոշելով, որք ի բժշկութեան են հմուտ, մտաբախ զախտս զայս կոչեն. (Նիւս. կազմ. ՟Ժ՟Գ։)
Յերկար հիւանդացեալ վախճանեցաւ. (Խոր. ՟Գ. 12։)
Զոր եւ (զձեռնարկութիւնն) զմեղսն՝ նիւթէ հիւանդին զմահ. (Բրս. հց.։)
Բժշկէր զջերմնոտս, եւ զամենայն հիւանդս. (Ճ. ՟Բ.։)
Սակառիքն. ոմանք ասեն, թէ պաշար բարձեալ էին. այլք՝ թէ զհիւանդսն էին բարձեալ եւ ողջացան. նոքօք եւ զնացորդ հացին բարձին. (Երզն. մտթ.։)
Հրամայեաց սպաթարին բազում հարուածովք պահել ի բանտին։ Հիւանդացաւ սպաթարն. (Ճ. ՟Ա.։ եւ Հ. եւ Տէր Իսրայէլ. նոյ. ՟Ի՟Գ.։)
Բժիշկ ոմն բնախօսէր, ստուգաբանելով զանուն բանջարին կոչելոյ սպանախ, եթէ է (ոք) հիւանդ, զի սպանանել արժան է նախ, եւ ապա զնա տալ կերակուր։ Սպանախ ոմանց է չար, այլ բազմաց պիտանի ի դարմանս. (Մխ. առակ. ՟Ծ՟Բ։)
Սակաւիկ մի եւ գինի խառնեսջի՛ր վասն ստամոքսի եւ ստէպ հիւանդութեանց. (՟Ա. Տիմ. ՟Է. 23։)
Ճանաչել զոյժ հիւանդին, եւ ապա տալ զդեղն. զի մի՛ ծանրացուցեալ զստամոքսն՝ նողկտայցէ. (Շ. թղթ.։)
Պատրուակաւ ասացաւ. վասն որոյ սրտնեցաք, եւ բացայայտեցաք զառ ի քէն ծածկեալն։ Դաւիթ սրտնեալ ի վերայ նաբաղայ՝ խորհէր ի սպտնութիւն։ Ի հիւանդանալոյ, ի սրտնելոյ. (Լմբ. առակ. եւ Լմբ. ժղ.։)
κατέχω teneo. Պատել պաշարել պնդապէս. կաշկանդել (իբր վանդակաւ. լծ. հյ. պնդել. պ. պէնտ կապ) կամ վկանդել. յաղթահարել. աշխատ առնել, վտանգել, տկարացուցանել. (իբր արմատ բառիս հիւանդ. որպէս եւ պ. վէնտ, է աշխատութիւն, տարժանումն).
Ե՛ւս չար քան զհիւանդս են յախտի, եւ ընդ ամենայն բռնութեամբք վարսեալ. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 18։)
Հիւանդանալ եւ վճարել զկեանս։ Վճարեաց զկեանս։ Ի կենաց վճարէր։ Վճարէր ի կենաց։ Յեսու հարիւր տասնամեայ վճարէր. (Եւս. քր. ՟Ա։)
Վասնառանձնական տագնապի կոչնատեառն. (զոր օրինակ) կա՛մ յանկարծակի հիւանդանալ, եւ կամ լսել զկորուստ սիրելւոյ։ Վասն հասարակական տագնապի հասելոյ, (զոր օրինակ) կա՛մ հրայրեցութեան, կամ շարժման, կամ արշաւանաց բարբարոսաց ... ի տագնապէ հասելոյ. (Սահմ. ՟Թ։)
Ի ցաւս հիւանդութեան անկեալ դնիցի, տրորիցի եւ մաշիցի։ Տեսանիցէ զուրուկ ոք անկեալ եւ տրորեալ. (Սարգ. յկ. ՟Դ։ եւ Սարգ. ՟ա. պետ. ՟Զ։)
ՒԻՒԱՆԴ ՒԻՒԱՆԴԱՆԱԼ. cf. Հիւանդ. Հիւանդանալ։ (Գանձ.։)
Յայտնի լինի այս եւ յայլոց ի բազմաց ինչ կրից, եւ ի հիւանդութեանց, ի փռենիան ախտէ. քանզի փռենիան ախտացելոց զգայարանքն ամբողջ պահին, բայց իմացողականն միայն վնասի. (Նիւս. բն. ՟Ժ՟Գ։)
յն. խարատրիօ՛ս. χαραδριός charadrius. (վրիպակաւ գրի եւ Քաղադր, Քաղարդ, Քարարդ) եբր. էնաֆա. Հաւ վայրենի, կամ թռչուն ագեղ՝ բարձր սրունիւք՝ դեդերեալ ի հեղեղատս. լինի մեծ եւ փոքր, եւ այն՝ պէսպէս գունով. ունի ձայն անախորժ, եւ է ի գիշերահաւուց. կարծեալ լինէր առ նախնիս՝ բժշկական ունել ազգումն առ հիւանդս. Որպէս եւ պլինիոս յարմարէ զայն այլում թռչնոյ, որ կոչի դալուկն, ἵκτερος galgulus, galbula.
Է թռչուն ինչոր կոչի քարադր (կամ քարագրոս). համակ սպիտակ է. աղբ փորոյն բժշկէ զաչս չլացեալս ... իբրեւ տեսանէ զհիւանդն (մահացու), դարձուցանէ զերեսս քարադրն. ապա թէ կենաց իցէ հիւանդն, պշնու ընդ նա քարադրն, եւ հիւանդն ընդ քարադր, եւ կլանէ քարադր (կամ քաղադր) զցաւս հիւանդին եւ զախտսն, եւ ապրի. (Եպիփ. բարոյ.։)
Քաղադր զհիւանդութիւն բառնայ տեսելամբ. (Մխ. առակ. ՟Ճ՟Ծ։)
Զքարադրէ ասեն, ի տունս թագաւորաց լինի, եւ ի հիւանդաց՝ որ են մահու, դարձուցանէ զերեսն. եւ որ կենաց է, նայի՝ եւ քաղէ զցաւն. (Վրդն. ծն.։)
կամ ԱԽՏԱԺԵՏ. ἁσθενής, ἅρρωστος infirmus, aeger, aegrotus ախտացեալ. ցաւագար. հիւանդ. խօթ. հիւանդոտ, ցաւոտ. խասթա, մերիզ.
Ի հրապարակս դնէին զախտաժէտս։ Բժշկել զախտաժէտս։ Բազում հիւանդք եւ ախտաժէտք. (Մրկ. ՟Զ. 56։ Ղկ. ՟Թ. 2։ ՟Ա. Կոր. ՟Ժ՟Ա. 30։)
Հիւանդ որ յերկար ախտանայ։ Ախտանամք յանձն եւ ի մարմին. (Եղիշ. դտ.։ Նար. ՟Ժ՟Ա։)
Կրել զհիւանդութիւն հոգւոյ. զառածանիլ ի մոլութիւն.
ախտացեալ, ցելոյ, ոց. ա. Խօթ. հիւանդ. ախտաժէտ. մարազլը. խասթա.
Զախտարար պատճառս մաղձիցն ի բաց լուանամք ի մարմնոյս։ Հարցանելով ցհիւանդն զախտարար պատճառսն. (Շ. մտթ.։ Սարգ. ստէպ։)
Իսկ ձեռքս զհիւանդացեալ հեզութեամբ (այս ինքն հեզիկ) իւրեանց մերձաւորութեամբն ամփոփեն. (Բրս. յուդիտ.։)
Մարմին միշտ հոսելով զօրէն գետոյ՝ ըստ հասակաց, եւ ըստ հասանելոյ ի վերայ նորա հիւանդութեանց՝ այլանալ բնաւորեցաւ. (Փիլ. ել. ՟Բ. 55։)
Անագանի ածել առ նա զհիւանդս իւրեանց. (Ոսկ. մ. ՟Բ. 2։)
Զհիւանդագործ նիւթն, զոր չար կերակրովք յինքեանս անարգելք մթերեցին. (Բրս. սղ.։)
Ողջութիւն եւ հիւանդութիւն ի նոյն անպատեհակիցք են եւ անէակիցք. (Կիւրղ. գանձ.։)
Անկեալ հիւանդութեամբ յանձնէ եւ յաչացն. (ՃՃ.։)
Առնուցուն զանկողինս, որ ընդ կողիւք քովք կայցեն։ Կշտամբեաց զնա հիւանդութեամբ անկողնի։ Յարեաւ Դաւիթ յանկողնէ իւրմէ։ Ի սենեակս անկողնացն։ Յանկողնի իւրում։ Արտասուօք իմովք զանկողինս իմ թացի. եւ այլն։
Հիւանդութեանց ի վերայ անկումն. (Յհ. իմ. ատ.։)
Է՛ ինչ՝ որ անմիջոց կոչեն, եւ է՛ ինչ՝ որ միջոցաւ. արդ անմիջոց՝ ողջութիւն եւ հիւանդութիւն, քանզի ոչինչ է ի միջի սոցա. իսկ միջոցաւ զարդարութիւն գոլ ասեն եւ զանիրաւութիւն. վասն զի ոչ ամենայն մարդ բոլորովիմբ արդար կամ անիրաւ է. (Կիւրղ. գանձ.։)
Անիմաստ բժիշկք աշխատեն զհիւանդն. (Մխ. երեմ.։)
Հիւանդութիւն կամ ցաւ ապստամբ ի բժշկական դեղոց. (Հ=Յ.։)
Հիւանդուն գլուխըն չէ ի յայնց իրացն որ բաղանիքն արձակէ։ Զհիւանդութեան զգլուխքն հալելով արձակէ. (Մխ. բժիշկ.։)
Յորժամ հիւանդութիւնն բժշկի, եւ ջերմն արձակի։ Երբ բորբոսի՝ չարձակի շուտ. (Մխ. բժիշկ. ստէպ։)
Արգելու զոտս եւ զձեռս մեր, զի մի՛ աքսոտիցեն։ Բժշկք թշնամանիցին, եւ յաքսոտելոյն հարկանիցին յանզգայացելոցն հիւանդաց. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 18։)
Բժիշկք նախ դեղըմպութեամբ զհիւանդաց մաղձն արտաքս բերեն, եւ ապա բռնական դեղօք զախտն փարատեն եւ յառողջութիւն ածան. (Լծ. կոչ.։)
Թերեւս մոլեալ կա՛մ հիւանդութեամբ, եւ կա՛մ գերաչափ ժրութեամբ ըմբռնեալ. (Պղատ. տիմ.։)
Ուրկանոց. հիւանդանոց բորոտաց.
Հիւանդանայր ախտիւ բարկութեանն, եւ դժգմնէր։ Այսքան չարչարեցաւ, եւ ոչ դժգմնեցաւ։ Դժգմնի ի տեսանելն զսպիտակութիւն հերացն։ Խռովեալ սիրտն, ամբոխեալ մաշկի դէմք երեսացն, եւ հայեցուածք դժգմնի. (Լմբ. ժղ. եւ Լմբ. պտրգ. եւ Լմբ. առակ.։)
Ցորեկ ընտրեմք ի միմեանց զհիւանդն եւ զառողջն ... եւ զցայդ՝ ամենայն երեւեօք. (Սեբեր. ՟Բ։)
Որ ունիցին յինքեանս հիւանդութիւնս, կամ երկեւանս մեղաց. (Վրք. հց. ձ։)
Առ զայրացուս ինչ ի խարանս մատուցեալ։ Առ զայրացուս ցաւոցն՝ թշնամանս դնեն հիւանդքն բժշկացն. (Սեբեր. ՟Թ։)
Առեալ ի լուացուէ անտի ջուր։ Լուացուկք հիւանդին. (Վրք. հց. ձ։)
որ եւ ԽՕԹԱՍԻՐՏ. Հիւանդամիտ. տկարամիտ. ծանծաղամիտ. Դանդաղ. տարտամ. հեղգասիրտ. եւ Անառողջ մտօք. միտքը բանձր, ծոյլ եւ չարամիտ.
ἁρρωστέω, μαλακίζομαι aegroto, langueo ἁλγέω doleo ἁποκάμνω laboro. հիւանդանալ. ախտանալ. տկարանալ. որ եւ Աշխատիլ ասի. հիւընտնալ. ... տե՛ս (՟Դ. Թագ. ՟Ա. 2։ Դան. ՟Ը. 27։ Փիլիպ. ՟Բ. 27։)
Ախտ հիւանդութեան, որ էր նա կեղ. զի ըստ նմանութեան նմին վասն այրելոյն իւրոց անուանէր կայծակն. (Եւս Պտմ. ՟Թ. 8։)
Հիւանդութիւնք՝ կարապետք մահու. (Անյաղթ հց. իմ.։)
Դեղել զհիւանդոտս՝ որք (ի) իմեռիականն կողախիթ ջերմանն. (Մագ. ՟Ի՟Է։)
Հիւանդացաւ կոնոմ եղեցւոյն. (Վրք. հց. ձ։ Իսկ ի գիրս Ուռպ.) գրի Եգոմոնոս՝ փոխանակ գրելոյ Եգոնոմոս։
Եղեւ նմա հիւանդանալ եւ մեռանել ի հասարակ ճանապարհի. կէս ճամբան. (ՃՃ.։)
Ցաւն իւրաքանչիւր անդամոցն՝ հասարակ տայ մարմնոյն զհիւանդութիւն։ Ցաւն իւրաքանչիւր հիւանդացեալ անդամոցն՝ հասարակ մերձենայ յամենայն մարմինն. (Բրս. ճգն.։)
Պատեհ է զայս հիւանդս ... ի հովային ծաղկունքն հոտոտալ տալ. (Մխ. բժիշկ.։)
Զհիւանդսն ախտքն հրաժեշտ տուեալ՝ թողուին։ Հրաժեշտ տալով ամենայնի. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 11։ Սկեւռ. աղ.։)
Յօրանջեն, եւ ձկտումն առնեն զհիւանդացեալ մանկամբ. (Կանոն.։)
Բժիշկքն ի խիւսէ եւ ի դեղոց՝ զոր կազմեն հիւանդաց, նախ ինքեանքն ճաշակին. (Տօնակ.։)
Զծառայն հիւանդ՝ յախտ մահարար, կեցոյց բանիւ կենդանարար։ Մի՛ զփափկութիւնըս մահարար՝ ասէք անձին կենդանարար։ Եւ թէ ի սրոյն այն մահարար՝ մնացեալ առ իս էք յուսաբար. (Շ. խոստ. եւ Շ. եդես.։)
Հայրն տեսցէ զմառնպանն եւ զպաշտօնեայս՝ ոչ խռովացուցանել զհիւանդս վասն հարկաւոր պիտոյից. (Լմբ. կան. բենեդ.։)
Զհիւանդն ի միջավար բաղանիս տա՛ր, որ ոչ տաք լինի, եւ ոչ հով. (Մխ. բժիշկ.։)
Որ ըստ հոգւոյն հիւանդքն են, եւ կամ ըստ մարմնոյ յողդողդք. (Բրս. հց.։)
ἁσθενής, ἅρρωστος aegrotus, infirmus, male habens. Վանգեալ, այսինքն վնասեալ եւ վտանգեալ կամ ապականեալ մարմնով. խօթ. ախտացեալ. ախտաժէտ. տկար.
Հիւանդ եմ ես։ Հիւանդք եւ ախտաժէտք։ Զհիւանդս բժշկեցէք։ Որ հիւանդն է, բանջար կերիցէ։ Հիւանդաց ձեռն եդեալ՝ բժշկէր զնոսա։ Ոչ պիտոյ է բժիշկ կարողաց, այլ հիւանդաց.եւ այլն։
Մի՛ մահացուցաներ զհիւանդս. (Նար. ՟Ժ՟Է։)
Նմանութեամբ ասի.
Զառողջ խորհուրդն ընդդիմացակ հիւանդ խորհրդոց. (Խոսր. իմա՛ ախտաւոր, վնասակար։)