tongue;
language, speech, idiom;
nation, people;
— լեզու ապխտեալ, smoke-dried tongue;
լեզու աղտեղի, foul tongue;
լեզու կօշկի, toe of a boot or shoe;
լեզու զանգակի, clapper, tongue of a bell;
լեզու երկրի, neck of land;
հայ լեզու, the Armenian language;
գաւառական լեզու, dialect, idiom;
մայրենի լեզու, mother-tongue, vernacular idiom, native language;
կենդանի լեզու, living, dead language;
ուսուցիչ լեզուաց, language-master;
վարժապետ գաղղիական լեզուի, teacher, professor of french;
լեզու չար, սուտ, նենգաւոր, a malicious, slanderous tongue;
լեզու անուշակ, մեղրակաթ, honey-tongued;
լեզու քաջ, վսեմ, eloquent;
խօսել այլ եւ այլ լեզուս, to speak many languages;
to have the gift of tongues;
լեզուի տալ, to speake inconsiderately, cf. Շաղակրատեմ;
to be full of talk;
ի լեզու գալ, արձակել լեզու, to be able to talk, to receive the faculty of speech;
արձակել, ձգել առ ոք զլեզու, to speak openly against, to contradict;
լեզուոյ դրունս դնել, ունել զլեզուն, կարճել՝ սանձել զլեզուն, to hold one's tongue;
to bridle one's tongue;
մերձ ի ծայր լեզուին ունել, to have at one's tongues end;
լեզուն ի քիմս կցիլ, to lose the use of speech, to be tongue-tied, speechless or dumb, to be struck dumb;
անոսկր է լեզու, այլ զոսկերս լեսու, the tongue has no bones and yet it breaks bones;
որպիսի՜ լեզու շաղակրատ, what a chatter-box ! կարի քաջ փոխեաց զլեզու իւր, he has much changed his language, he now sings quite an other tune.
langue;
langue, langage, idiome;
գաւառական —, dialecte, idiome;
գաղղիական լեզու, la langue française, le français;
հայկական —, la langue arménienne, l'arménien;
կենդանի՝ մեռեալ՝ մայրենի —, langue vivante, morte, maternelle;
խօսել այլ եւ այլ —ս, parler différentes langues;
վարժապետ լեզուաց, professeur de langues;
լեզուի տալ, cf. Շաղակրատեմ.
without gates, open;
— բերան՝ լեզու, tattler, person of an unbridled tongue.
secular;
lay, vulgar, popular;
— լեզու, vulgar tongue.
french;
— եկեղեցի, the gallican church;
— բարբառ, the French language;
ոճ — լեզուի, gallicism.
to bend, to incline;
to exercise, to instruct, to inform;
— զլեզու, to become biting or sarcastic.
cf. Լեզուագարիմ.
eloquent, fluent;
cf. Լեզուագար;
— լինիմ.
cf. Լեզուային.
that lisps or stammers;
cf. Լեզուահատ.
to untie, to unyoke, to unchain, to unbind, to undo, to loose;
to dissolve, to decompose, to break;
to resolve, to decide;
to temper;
to dilute, to soften;
to unfold, to develope;
to dissipate, to disperse;
to melt, to dissolve;
to explain;
to analyse;
to change;
to violate, to infringe;
լուծանել զերկունս, to free from the pains of labour, to cause to bring forth;
լուծանել զերկունս նորա, to be born of her;
լուծանել զքաղց, զքերան, to breakfast, to take refreshment;
լուծանել զպահս, to break one's fast;
լուծանել զոք ի կենցաղոյս, to take away a perso's life, to kill, to slay, to murder;
լուծանել զկեանս աշխարհիս, զկեանս իւր, զկենցաղ մարդկան, to end one's days, to depart this life, to cease to live, to die;
լուծանել զմեղս, to absolve, or remit sin;
լուծանել զդատակնիք, to annul a sentence;
լուծանել զօրէնս, to violate the laws, to transgress;
լուծանել զշաբաթս, to break the sabbath;
լուծանել զխաւար, to shed a light in the darkness, to make darkness light;
վրէժս լուծանել, to be punished;
լուծանել զլեզու, to untie, to cause to speak;
լուծանել զամուսնութիւն, to dissolve a marriage;
լուծանել զարգանդ կուսին ի պղծութիւն, to deflower, to violate;
լուծանել զսէրն հայրենի, to act in disregard of paternal love;
լուծանել զքուրձ, to open a sack;
լուծանել զորովայն, to loosen, or move the bowels;
to purge;
զարժանին պատուհաս ելոյծ զյանցանացն, he met with the punishment his crimes deserved.
satirical, cynical;
— լեզու, tart tongue;
— բարք, mordacity, sharpness.
cf. Խաղտալեզու.
to speak, to talk, to discourse, to converse;
to confer, to treat, to negotiate;
to betroth, to affiance;
— լեզուս, or ի լեզուս, to speak many languages;
— — եզակի, to thee-thou;
— ուղիղ, to speak out, distinctly — ի սրտի, to think, to meditate, to ruminate;
— սպառնալեօք, to speak threateningly or sharply;
— զքաղաքականութենէ, to talk politics;
տալ — զանձնէ, to be talked of;
to get a bad name;
— զումեքէ ի մահ, to compass a person's death;
— չարութիւն, to speak ill of, to slander;
— հաւու, to crow;
նա խօսեսցի առ ի քէն, he shall be thy spokesman;
— ումեք զկին, to betroth, to promise or to give in marriage;
— իւր զկին, to espouse, to marry;
կոյս խօսեցեալ առն, a vergin espoused to a man;
խօսեցայց ինձ զքեզ, I will marry you;
cf. Ընդ վայր.
word;
speech, language, tongue;
discourse, sermon;
saying;
diction;
talk, conversation, chat;
word, promise;
report, news;
— ընդ Աստուծոյ, prayer;
— հաւու, cock-crowing;
խօսս արկանել՝ առնել, to speak, to talk;
խօսս առնել՝ դնել, to compose, to write;
ի խօսս գալ՝ մատչել, to begin to speak in one's turn;
to converse, to talk;
ի խօսս առնել, to cause to speak;
ի խօսս լինել՝ — կանաց or լեզուաց լինել, to be the public scorn, to become a bye-word;
կարճել զխօսս ուրուք, to interrupt a person, to break in upon;
—քո յայտ առնեն զգեզ, thy speech bewrayeth thee;
cf. Բան.
cf. Ծանրալեզու.
Armenian;
—ք, Armenia;
—ք or —եր, the -s, the — nation;
— լեզու, բարբառ, the Armenian language;
թարգմանել ի —, յեղուկ ի — բան, to translate into —, into the — language.
in Armenian;
— գիր, Armenian writing;
— տառիւք, in Armenian letters or characters;
— լեզու, դպրութիւն, the Armenian language, literature;
ուսնանել զ—, to learn, to study -;
— թարգմանել, to translate into -;
— գիտ՞էք, խօսի՞ք, do you know Armenian ? do you speak Armenian ?.
to subtract, to take away;
— զքառակուսի արմատ թուոյ, to extract the square root of a number;
— իրաւունս, to do justice to;
— առնուն չար, to defame, to decry, to slander, to belie;
— յաչաց, to cause to lose the favour or affection of;
— յաչաց ժողովըրդեան, to render unpopular;
ի վեր —, to inform of, to discover, to disclose, to reveal, to unveil, to unmask;
— ընդ աշխարհ, to publish, to divulge every where;
ի բանս —, to delude, to beguile, to seduce, to betray, to deceive;
յինքն —, to appropriate to oneself, to take possession of, to assume wrongfully;
— ինչ յոք, to ascribe, to attribute, to impute;
— յոք զպատճառս ամենայն չարեաց, to accuse of every evil;
— յոք զիմն, to apply to;
ի բաց —, to exclude;
to scatter;
to send back or away, to dismiss, to discharge;
— բռնի or բռնաբար, to extort, to wrest, to seize by force, to take by violence;
— յարմատոց, to root up, to extirpate;
*— զթեփ, to scale;
to pearl or decorticate seed;
— զվրէժ քինուն or — զփոխարէն չարեացն, to avenge oneself, to be revenged;
to turn the tables upon;
— օգուտ, to turn to account, to profit by, to derive benefit from, to avail oneself of, to improve;
— հետեւանս, to desume a consequence;
— զոք ի ձեռս ուրուք, to give, to deliver up;
— զօրս, to levy soldiers, troops;
— աւուրս, զգիշերն, to pass the days, the night;
— աւուրս բազումս, to remain a long time;
— ի ժառանգութէնէ, to dispossess;
— յայլ լեզու, to translate into;
— ողջակէզ, to sacrifice;
— լեզու, to put out one's tongue;
to loll out one's tongue;
վիճակ —, to draw, to cast lots;
— զկարասիս, to unfurnish, to strip;
— զկինն, to repudiate;
— կանանց զյօնսն, to paint one's eyebrows;
— զջուր, to draw water, to draw up, to fetch up;
— ի նաւէ, to disembark;
to land, to set on shore;
— ճանապարհի, դրան, to lead to, to run into, to abut or end in;
— առ ոք, to present, to introduce;
— զսուրն ի պատենից, to unsheathe;
— ընդ սուր, to put to the edge of the sword;
— զհոգին, to give up the ghost, to expire, to die;
— զօրհնութիւն, to bless, to praise;
հա՛ն զիս աստի, take me out of this.
ash-tree;
հացեաց դրախտ, ash-grove;
— ծառոյ սերմն, cf. Ճնճղկալեզու.
cf. Հելլեն;
— լեզու, the greek tongue or language;
— գրել, խօսել, to write in greek;
to speak greek.
the young of any animal;
— թռչնոց, young of a bird, nestling, brood;
young sparrow;
— հաւու, chick, small chicken, pullet;
— կենդանեաց, young one, little one of animals, pup, whelp, cub;
cf. Կորիւն;
—ունք, the young or little ones, the progeny;
բբիւն —ուց, the chirping or twittering of nestlings;
—ու or —ի լեզու, cf. Ճնճղկի լեզու;
— մատն, little finger;
—ս հանել(հաւուց), to brood, to sit on eggs;
(անասնոց) to have young, to litter, to bring forth.
cf. Ճնճղկալեզու.
mother, author, cause, source, spring, rise;
cf. Մայրագիր;
— անասնոց, dam, mother;
— թռչնոց, mother, ben;
մեծ —, grand-mother;
— հասարակաց, our common mother, earth;
— եկեղեցի, եկեղեցեաց, mother church;
cathedral, basilic;
— լեզու, mother tongue;
— քաղաքաց, metropolis, capital;
— արեւու, the west, sun-set;
— վանից, մարց պետ, abbess, prioress;
— գեղեցիկ, nurse, wet nurse;
foster-mother;
անգործութիւնն է — ամենային ախտից, idleness is the mother of all vice;
ազնիւ, գորովագութ —, good, tender mother;
անպիտան, չար —, bad, ill-natured mother;
— լինել, to be a mother;
կորուսանել զ— իւր, to lose one's mother;
ի — դարձուցանել, to put out, to extinguish or blow out;
թաղիլ ի —ն ամենեցուն, to return to mother earth;
արեգակն ի —ն դառնայր or մտանէր, the sun was setting.
cf. Միալեզու.
cf. Միալեզու.
cf. Ծանրալեզու.
cf. Ծանրալեզու.
property, attribute, particular, peculiarity, peculiar character;
— լեզուի, the character or genius of a language.
changing often, mutable, variable, fickle, inconstant, unstable, fleeting, flighty, unsteady, volatile;
— լեզուաւ, double-tongued, double-dealer;
—ս արկանել, to make one's voice often heard.
to change, to transmute;
to translate;
— ի հայ բան or լեզու, to translate into Armenian, or Haiganian.
Greek;
— լեզու, Greek, the — tongue.
musical instrument;
music-book or song-book;
— փչողական, բերանաւոր, լեզուակաւոր, wind, mouth, reed instruments.
style;
phrase;
method, system, formula;
rank, order, manner, fashion, form;
behaviour, conduct;
dogma, doctrine;
culm or stalk of gramineous plants;
pannier, basket;
— լեզուաց, the character or genius of a language;
— սուրբ գրոց, language of the Scriptures;
ճեմական, բանաստեղծական, ճարտասանական, արձանական, գոթացի, լակոնական, մարոտեան, մեղրածորան ոճ, academical, poetical, oratorical, lapidary, gothic, laconic, marotic, mellifluent or honied style;
բարձր, վսեմ, վայելուչ, յարդարուն, պարզ, կորովի, քաղցր, հեշտ, բարեխառն ոճ, elevated or high, sublime, elegant, florid, simple, nervous, mellifluous, fluent or easy, temperate or moderate manner or style;
ընտանի, կատակաբան, երկայնաբան, անհարթ, խիստ, թոյլ or տկար ոճ, familiar, burlesque, prolix o diffuse, harsh or rough, hard, languishing style;
մաքրել զոճ, to purify, to refine the style;
յոճ եւ ի կարգ մուծանել, to reduce to method, to put in order;
ոճով մանր հայել, to fix, to rivet the attention;
մանգաղ արկանել յոճ ընկերին, to put a sickle unto one's neighbour's standing corn;
գարին յոճ կայր, the barley was green;
bone;
տարաբուն —, process, apophysis;
— արմատոյ լեզուի, hyoides;
անանուն —, ossa innominata;
— ցայլից, os pectinis or pubis;
— սրբանի, os sacrum;
— կիտի, whale-bone;
— փղաց, ivory;
cf. Փղոսկր;
գերեզման ոսկերաց, charnel-house;
փոխարկութիւն յ—, ossification;
հաստատիչ խախտեալ ոսկերաց, bonesetter;
կցել զ—ն բեկեալ, to bonset;
փոխարկել յ—, to ossify;
հանել զոսկերս, to bone, to take out the bones;
գողացուցանել զոսկերս, to cause the bones to shake;
cf. Լեզու.
— լեզու, venomous tongue, slanderer, backbiter;
— լինել, cf. Չարախօսեմ.
cf. Տարալեզուք.
to change, to convert, to transform, to modify;
to remove, to displace, to transfer, to transport;
to succeed;
to translate;
— զհրամանս or զիրաւունս տեառն, to transgress God's commandments;
— զհանդերձս, to change one's clothes;
— զշապիկ, to shift one's shirt or shift;
— զբնակութիւն, to shift one's quarters, to remove;
— զկարծիս, to alter or change one's mind;
— զպատիժ (ամոքել), to commute a punishment;
— զաչս յերկինս, to raise the eyes to heaven;
— ի հայ լեզու, to translate into Armenian;
cf. Լեզու.
liking, caprice, fancy;
ընդ քմաց, by whim, humorously, capriciously, fantastically;
ի քմաց, according to one's fancy, liking;
ընդ քիմս ժպտիլ, to laugh constrainedly, from the teeth outward;
լեզու նորա ի քիմս իւր կցեցաւ, his tongue clove to his palate.
— բերան՝ լեզու, indiscret, bavard, langue effrénée.
séculier, laïque;
vulgaire;
ընդ —ս գրել, réduire à l'état d'un simple laïque;
— լեզու, langue vulgaire.
naturel;
— է, il est naturel;
— օրէնք, les lois de la nature, la loi naturelle;
— լեզու, langage naturel.
français;
— եկեղեցի, l'église gallicane;
— լեզու, la langue française.
hébraïque;
— լեզու, la langue hébraïque, l'hébreu.
habituer, former, dresser, façonner, instruire, exercer;
— զլեզու, aiguiser la langue.
latin;
— լեզու, le latin, la langue latine;
— եկեղեցի, l'Église latine.
cf. Լեզուային.
cf. Լեզուահատ.
délier, détacher, défaire, dénouer;
débrouiller, démêler;
dissoudre, décomposer, liquéfier, fondre;
dissiper, détruire, trancher, faire cesser, abolir, apaiser;
résoudre, expliquer;
délivrer, affranchir, débarrasser;
affaiblir, énerver;
analyser;
purger;
violer, enfreindre;
— զլեզու, dénouer la langue;
վրէժս —, porter ou subir la peine, être puni;
— ի կենցաղոյս, faire mourir, tuer;
*փորս կլուծէ, j'ai le dévoiement, la diarrhée, la colique;
— զպատուիրան, violer les commandements;
— զամուսնութիւն, dissoudre un mariage;
զարժանին պատուհաս ելոյծ զյանցանացն, il reçut le châtiment que ses crimes méritaient;
— զպահս, rompre le jeûne.
parler, causer, discourir, porter la parole;
fiancer, promettre en mariage;
négocier, traiter;
— ի հաշտութիւն՝ ի խաղաղութիւն՝ ի հաշտութիւն խաղաղութեան, faire ou conclure la paix, traiter de la paix;
— հաւու, chanter;
— ի լեզուս՝ լեզուս, parler des langues;
— ուղիղ, parler distinctement;
— եզակի, tutoyer;
— կալայ ընդ նմա, je lui adressais la parole;
— սպառնալեօք, parler avec menaces, montrer les dénis;
տալ — զանձնէ, faire parler de soi;
— զքաղաքականութենէ, parler politique;
*քթէն —, parler du nez;
*այլ ասոր վերայ չխօսիմք, n'en parlons plus.
pesanteur, gravité;
lourdeur;
appesantissement;
poids, charge;
grièveté, gravité, importance;
pesanteur, malaise, accablement;
gravité, caractère grave, sérieux;
— գլխոյ ստամոքաց, pesanteur de tête, d'estomac;
— լսելեաց, dureté de l'ouïe;
— լեզուի, pesanteur de langue, difficulté à s'exprimer.
tenace, avare, chiche;
— լեզու, langue engourdie;
— շրթունք, voix hésitante.
arménien;
ի —, en arménien;
ի — լեզու ou բարբառ, en langue arménienne;
թարգմանել ի —, յեղուլ ի — բան, traduire en arménien, en langue arménienne;
Հայք ou Հայեր, les Arméniens;
Հայք, l'Arménie.
arménien;
— խօսի՞ք, parlez-vous arménien?
— գիտէ՞ք, savez-vous l'arménien?
ուսանել զ—, apprendre, étudier l'arménien;
— թարգմանէլ, traduire en arménien;
— գիր, l'écriture arménienne;
— տառք, les lettres arméniennes, les caractères arméniens;
— լեզու՝ դպրութիւն, la langue, la littérature arménienne.
haïganien, arménien;
— լեզու, la langue arménienne.
faire sortir;
ôter, tirer;
enlever, extraire, soustraire, déduire, retrancher;
offrir, présenter;
divulguer, publier;
monter, élever, porter en haut;
— յաչաց, faire perdre les bonnes grâces, la faveur, l'affection de quelqu'un;
— յաչաց ժողովրդեան, dépopulariser;
— ընդ սուր, passer au fil de l'épée;
ի վեր —, faire savoir, découvrir, manifester, révéler, annoncer, dévoiler, déceler, démasquer;
— յայլ լեզու, traduire;
ի բանս —, séduire, tromper;
յինքն —, s'approprier, s'arroger;
— զաւուրս՝ զգիշերն, passer les jours, la nuit;
— զհոգին, rendre l'esprit, l'âme;
— զկին, répudier;
— ջուր, puiser de l'eau;
— անուն չար, diffamer, dénigrer;
իրաւունս, faire droit, rendre justice;
— ընդ գլուխ՝ ընդ կառափն, cf. Գլուխ, cf. Կառափն;
ի գլուխ —, cf. Գլուխ;
— ընդ աշխարհ, faire savoir à tout le monde, divulguer, publier;
ի բաց —, exclure;
renvoyer, congédier;
— զատամն, arracher une dent;
* ակռայ —, pousser une dent à quelqu'un;
— զկօշիկս՝ զմուճակս՝ զգուրպայս, ôter ou tirer ses bottes, ses souliers, ses chaussettes ou ses bas, se déchausser;
— ի նաւէ, débarquer;
— զքառակուսի արմատ թուոյ, extraire la racine carrée d'un nombre;
— ճանապարհի, conduire, aboutir, mener;
— ողջակէզ, sacrifier;
— ինչ յոք, attribuer, imputer à quelqu'un;
— յոք զպատճառս ամենայն չարեաց, accuser quelqu'un de tous les maux;
— առ ոք, présenter à quelqu'un;
— յոք զիմն, appliquer à quelqu'un;
արիւն —, tirer du sang, saigner;
— ի բանտէ, tirer de prison;
— հետեւանս, tirer une conséquence;
վրէժ —, tirer vengeance, se venger;
վիճակ —, tirer au sort, tirer une loterie;
— զսուրն ի պատենից, tirer l'épée du fourreau;
— օգուտ, tirer parti, du profit, utiliser;
լեզու —, tirer la langue;
cf. Հելլեն;
— լեզու, la langue grecque;
— գրել՝ խօսել, écrire en grec, parler le grec.
mère, maman;
mère, cause;
ի — դարձուցանել, éteindre (la chandelle, la lampe, la bougie);
եմուտ արեգակն ի մայրն, le soleil s'est couché;
— եկեղեցի՝ եկեղեցեաց, cathédrale, basilique;
— քաղաքաց, capitale, métropole;
— լեզու, langue mère;
մայրն ամենեցուն, notre mère commune, la terre;
— վանից, abbesse, supérieure;
— ամենայն ախտից, mère, source de tous les vices;
ազնիւ՝ բարեգութ ou գորովագութ՝ անպիտան՝ չար —, bonne —, tendre —, mauvaise —, méchante mère;
կորուսանել զ— իւր, perdre sa mère;
մեծ —, grand-mère;
cf. Միալեզու.
propriété, particularité, caractère particulier;
— լեզուի, le génie d'une langue.
changer, transformer;
traduire;
— ի հայրան՝ լեզու, traduire en arménien, en langue arménienne.
— լեզու, la langue grecque.
style;
phrase;
méthode, système;
rang, ordre, manière, façon;
forme;
vie, conduite;
dogme, doctrine;
tige des graminées, queue;
panier, corbeille;
ոճով, méthodiquement, avec méthode;
distinctement, précisément, d'une manière suivie, en détail;
convenablement, à propos;
ոճով մանր հայել, regarder avec attention, fixer;
— լեզուաց, le génie des langues;
նովին ոճով, de même style;
մաքրել զոճ, épurer le style;
յոճ եւ ի կարգ մուծանել, réduire en méthode;
պարզ՝ բարեխառն՝ գեղեցիկ՝ վայելուչ՝ վսեմ՝ գոթացի՝ հեշտ՝ քաղցր՝ երկայնաբան՝ անհարթ՝ խիստ՝ կորովի՝ թոյլ՝ տկար ոճ, style simple, — tempéré, — beau, — élégant, — sublime, — gothique, — coulant ou facile, — doux, — prolixe, — rude, — dur, — nerveux, — pâle, — sans force.
qui dit du mal, médisant, détracteur, cancanier;
— լեզու, langue médisante, langue d'aspic;
— լինել, cf. Չարախօսեմ.
caprice, fantaisie;
ըստ քմաց, par caprice, par fantaisie;
ի քմաց, à sa fantaisie;
ընդ քիմն ժնտիլ, rire du bout des dents, des lèvres;
լեզու նորա ի քիմս իւր կցեցաւ, sa langue s'attacha à son palais;
ամոքիչ քմաց, qui flatte le goût.
le français, la langue française;
ֆրանսերէն գիտել, connaître le français;
ֆրանսերէն խօսիլ, parler français;
— լեզու, la langue française.
Maribas;
Մարիբաս Կատինա, Maribas Catina;
էր հին պատմիչ ոմն ի կատինայ աւանէ ասորւոց՝ այր ուշիմ եւ վարժ քաղդէացւոց՝ եւ յունաց լեզուի։ Զսա վաղարշակ արքայ հայոց յղեաց առ եղբայր իւր արշակ արքայ արժանի ընծայիւք. եւ նորա երթեալ էառ յարքունի դիւանէն զմատեանս, եւ գրեաց զհին պատմութիւնս առաջնոց։ (Խորեն. Ա. պր. 7 եւ ի հին պատմագիրս)
Եկայք իջցուք եւ պղտորեսցուք զլեզուս նոցա, եւ ոչ ասաց թէ գնացէք իջէք եւ պղտորեցէք։ Իբրեւ առ հաւասարութիւն գործոյն յայտնի առնէր զպղտորեսցուքն ասելով. (Ագաթ.։)
Փոթոթիլ լեզուի՝ որպէս ի տտիպ կերլեաց կամ ըմպելեաց.
Խօսելով անյայտս եւ անհաւաստիս. վասն զի լեզուն ահա անդէն իսկ պորոմեցաւ ի մահադեղէ. (Պտմ. աղեքս.։)
զլեզուսն գործարան տուեալ սատանայի։ Դրունք դժոխոց՝ սատանայ եւ կամարարք իւր. (Շ. ընդհանր. եւ Շ. թղթ.։)
Այսպիսի ամպ՝ երկրաւոր անձրեւօք մօրտացեալ՝ եւ չարանայ սակաւ շառաչուկ մերոյ լեզուոյս ընդունել. (Սեբեր. ՟Թ։)
ՍԷՐԱՐՓԻ կամ ՍԵՐԱՐՓԻ. Սիրով արփիացեալ, կամ վառեալ սերովբէ, որ յայլ լեզուս ասի սէրափին, սէրաֆիմ.
Իւրաքանչիւր ոք ի նահապետացն ի բաժանման լեզուացն եղեն իբր ստեղծիչ լեզուաց. (Մագ. քեր.։)
Շարժեաց զլեզուս նոցա ստնդիացելոցն ... ի բերանոյ մանկանց տղայոց ստնդիացոց (կամ ստնդիացելոց) կատարեցեր օրհնաբանութիւն. (Ճ. ՟Թ.։ եւ Մեկն. ղկ.։)
Շարժեաց զլեզուս նոցա ստնդիացելոցն ... ի բերանոյ մանկանց տղայոց ստնդիացոց (կամ ստնդիացելոց) կատարեցեր օրհնաբանութիւն. (Ճ. ՟Թ.։ եւ Մեկն. ղկ.։)
Խոշոր եւ վատախօս լեզու։ Սրեալք վատախօս լեզուաւ. (Փիլ. նխ. ՟բ. եւ Փիլ. ՟ժ. բան.։)
Ոչինչ դանդաղեալ վեհերեցաք՝ հայեցեալ ի մեր տգիտութիւնս։ Թէպէտեւ տկարանամք լեզուաւ ի պատմել, սակայն ըստ կարի մերում ոչինչ վեհերեսցուք. (Եղիշ. ՟Ա։ Ճ. ՟Գ.։)
Յորժամ արասցէ յանցանս, արկից տանջանս զգլխով նորա։ Ընկալան զտանջանս իւրեանց ընդ իջեալսն ի խորխորատ։ Զմնացելոց տանջանաց լուծցեն զպատիժս։ Մեռաւ մեծաւ տանջանօք։ Մեծամեծ տանջանօք խոստովանել։ Բազում տանջանք են մեղաւորաց։ Ցաւովք եւ տանջանօք խրատեսցիս երուսաղէմ։ Ի տանջանաց լեզուի ծածկեսցէ զքեզ։ Ի միտս իւր իջանէր առ տանջանացն աստուծոյ։ Երթիցեն ի տանջանս յաւիտենականս.եւ այլն։
Ի տարախօս եւ յանպատշաճ հասակի (մանկութեան)։ Արձակեաց յօրհնութիւն զլեզուս տարախօս տղայոցն. (Ածազգ. ՟Թ։ Ճ. ՟Գ.։)
Տիրապէս ունիմք իշխանութիւն ի վերայ սորա (այսինքն լեզուի). (Շ. յհ. ՟Խ։)
Մինչեւ ցամաքել ջրոյն յերկրէ։ Ցամաքեցաւ երկիր, կամ հեղեղատ. բանջար, խոտ, արմատ, դդմենի։ Ցամաքեսցի ամենայն մարմին, եւ ամենայն շունչ։ Ցամաքեսցին ձկունք նոցա ի ջուրցն պակասութենէ։ Ոսկերք ցամաքեալք։ Ստինս ցամաքեալս։ Ցամաքեսցի սէր բազմաց։ Այրն ցամաքեալ դնէր (իբր անշունչ)։ Լեզունք նոցա ի ծարաւոյ ցամաքէին. եւ այլն։
Կեսար ոչ ըստ բնութեան ծնեալ ի մօրէն իւրմէ.. . անուտնեցին լատինացի լեզուաւ ճէսար, որ թարգմանի փորահան։ Օգոստոս՝ երկրորդ ինքնակալ զկնի յուլիոսի, զոր ասեն փորհան, որ եւ կայսր կոչեցաւ. (Ոսկիփոր.։ Վրդն. պտմ.։)
Քահանայ՝ ըստ մերումս պատշաճեալ լեզուի՝ մաքրօղ կամ որբիչ անուանի։ Սրբութիւն հայցէ, քանզի քահանայ է, որ թարգմանի մաքրօղ կամ սրբօղ, եւ սրբէ զժողովուրդն աղօթիւք. (Լմբ. պտրգ.։)
(որպէս թէ շրթնատ, լեզուատ) Թլուատ. թոթովախօս կակազոտ.
Քաջաբան. քաջալեզու. համարձակախօս. քաղցրախօս.
Նրբաձայն են, եւ ծանրալեզու, եւ ոչ քաջախօս. (Ճ. ՟Գ.։)
Զի՞նչ է քերովբիմն. թարգմանի՝ գիտութիւն բազում։ Քաղդէացւոց լեզուովն ասացեալ է քերովբիմ. (Փիլ. ել.։)
Զի թէ քթթումն մի ականլ ժամանակ ասի, ո՞րչափ եւս արտաբերութիւն բանին լեզուաւն. (Երզն. քեր.)
Զի թէ քթթումն մի ականլ ժամանակ ասի, ո՞րչափ եւս արտաբերութիւն բանին լեզուաւն. (Երզն. քեր.)
Օձակերպ բերանովն (երկշուրթն լեզուաւ) համբուրեաց զնա. (Կեչառ. աղեքս.։)
Ոչ ձայնիւ երգոց եւ քնարաց, այլ ազատախօս լեզուաւ. (Տօնակ.։)
Զի մի՛ արտաքին ինչ լեզուս բերիցէ աթերաբան (կամ աթերաբերան) որ է ճարտարախօս (կամ ճշմարտախօս) (Շ. յկ. ՟Լ՟Թ։)
Առանց ալփափետաց ուսուցանէ։ Նշանագիրս աղփաբետաց հայերէն լեզուին։ Աղփափետացն զառաջինն եւ զանուանսն անգամ զգրոյն չհամարձակի երկրորդել։ Ըստ գծագրացն գումարութեան, որ յալփափետաց անտի վերաթուի։ Մեսրովպ եգիտ նշանագիր դպրութեան հայերէն լեզուին՝ վարելոյ ալփափետացն հանգամանս։ Զի՞նչ ինչ թեթեւ քան զալփափետսն ուսանել կայցէ.(յն զտառս στοιχεῖα) (Մամբր.։ Կորիւն.։ Մանդ. ՟Բ։ Նար. ՟Ղ՟Գ։ Եզնիկ երէց.։ Ոսկ. մ. ՟Բ. 24։)
ԱՂԱԼԵԶՈՒ կամ ԱՂԱՒԱԼԵԶՈՒ Աղու, եւ աղուաշ լեզուաւ. քաղցրախօս, եւ շաղաւաշուրթն, ստախօս.
Ամենայն ցոփոգեացն եւ աղալեզուացն չեւ խօսք ի սրտին՝ երդումն ի լեզուն կայ պատրաստ։ Յոփոգեացն եւ աղաւալեզուացն՝ թէպէտեւ բիւր անգամ երդնուն, ոչ ոք հաւատայ. (Մանդ. ԺԵ։)
Բերանն ծիծաղի, լեզուն աղաղակէ։ Աղաղակել հրամայեաց ցնծացելոցս. (Լմբ. պտրգ.։)
Կոկորդախօս, աղխազուր ... գարգարացւոց լեզուին. (Խոր. ՟Գ. 54։)
Ձեռն իսկ է լեզու աղօթականաց, եւ նովաւ բուռն հարկանեմք զոտիցն Աստուծոյ։ Ո՛չ զաղօթականաց զգեցեալ զկերպարանս. (Ոսկ. մտթ.։ յորմէ եւ Մանդ. ՟Դ։)
ἅφθογγος, ἅφθεγκτος. voe carens, mutus. Որոյ, կամ ուր չիք բարբառ կամ ձայն յօդական, ի բնէ կամ իւիք օրինակաւ. լեզու չունեցօղ, մունջ. տիլսիզ, սէսսիզ.
Ռափսակ անկապ եւ աներասան ի վերայ Աստուծոյ զլեզուն լուծեալ։ Ըստ նոցա աներասան յանդգնութեանն. (Պրպմ. ԼԷ։)
Որ պիղծ է լեզուաւ. մանաւանդ օձն առաջին՝ բանսարկու.
Ըստ կարգաբանութեան խօսից անթարթափ լեզուոյ յոյժ պատկանաւոր. (Նար. խչ.։) Ի կրկին միտս հայի ասելն.
Ծամեաց զլեզուն ... վասն եւ ոչ բնաւին ասելոյ զանճառելիսն։ Զամուսնութեան զանճառելիսն. (Նիւս. բն. եւ Նիւս. կուս.։)
Անուաձեւ ծննդեամբ ի մտացն հոլովի, եւ ի լեզուն անկանի։ Յանուաձեւ ժամանակս. (Սարգ. յկ. ՟Ը. Սարգ. ՟ա. պճետ. ՟Ժ։)
Բոլորակ անուին գիգղա (կամ գեղգեղ) կոչի ի հեբրայեցւոց լեզուն. արդ յանուաձեւէն եւ ի շուրջ պարուրելոյն զթլփատութիւնն գաղգաղա կոչէ. եւ անտի եւ անուն տեղւոյն։ Բոլորակն անուաձեւ իբրեւ զգլուխ երեւէր. (Կիւրղ. յես. եւ Կիւրղ. թագ.։)
Լեզու հաստատեալ է յանդամս մեր, որ զամենայն մարմինն ապականէ. (Յկ. ՟Գ. 6։)
Առաջադիր ձայնաւոր. Թր. քեր. որ են ըստ յատկութեան լեզուի յունաց ... եդեալք յառաջ քան զայլ ձայնաւոր առ ի կատարել զմի վանկ երկբարբառ. որոց փոխան ոչ ի դէպ դնի հյ. ա, ե է, ի, ը, ո. այլ դնելի են, ա, ե, ի, ո, եւեթ. յորոց կազմին երկբարբառքդ, այ, աւ, եա, եւ, իւ, ոյ, ու։
Արգելում այժմ զիմ առատաձիր լեզու եւ բան. (Մագ. կ։)
Որ ինչ լինի ասութեամբ իւիք, կամ ձայնիւ բարբառոյ. ձայնաւոր. արտաբերական. Բերնով կամ լեզուով ըսուած. որպէս եւ Խօսողական ըստ անմարմնոցն կերպի. հրեշտակի լեզուով խօսուած.
Բան է հրեշտակի լեզուով խօսուած.
συριστί syriace. Ի լեզու ասորւոց. ասորի բարբառով.
γοργός. acer, vividus. Որ արագ արագ խօսի. լեզուանի
Ո՞ւր արագախօս. լեզուն. ահա լռեաց. (Ոսկ. համբեր.։)
Որպէս արական ըստ սեռի լեզուին.
Բազմազգի լեզուք. (Ճ. ՟Բ.։)
Ի լեզուս նոցա վառեալ հուր այրիչ. վասն որոյ բազմազգեաց լեզուօք զինքն երեւեցոյց ծածկագէտն. (Գանձ. (ուր եթէ բազմազգեացն առցի իբր անհոլով, լինի Կրօղ՝ ունօղ բազում ինչ)։)
Բանամ զշրթունս, բարբառիմ լեզուաւս, բողոքեմ զանձնէս. (Ժմ.։)
Անարուեստ խօսք, եւ արձակ, եւ բարբարիկոն լեզու. (Մագ. քեր. եւ Երզն. քեր.։)
Քննեալ զբարբարոս զբանս աղուաներէն լեզուին՝ առնէր ապա նշանագիրս. (Կորիւն.։)
Այր բարկացօղ՝ տգեղ է կերպարանօք։ Մի՛ լինիր ընկեր առն բարկացողի։ Մի՛ բարկացօղ, մի՛ թշնամանօղ։ Լաւ իցէ բնակել յանապատի, քան ընդ կնոջ լեզուանւոյ, անզգամի եւ բարկացողի։ Փրկիչ իմ ի թշնամեաց իմոց բարկացողաց.եւ այլն։
Սեպհականեալ անուն ճշմարտին Աստուծոյ, ըստ որում է իսկութեամբ բարձր ամենայնիւ, կամ Ամենաբարձր, որպէս ասի յայլ լեզուս. ὔψιστος altissimus եբր. էլիօն. տճկ.
Եդովմ՝ առեալ ի հայ լեզու՝ կոչի բոցագոյն, եւ հողեղէն։ Արփի բոցագոյն։ Բոցագոյն է աշունն. քանզի յետ տարեւորականին անցեալ կայ՝ զրաձեւն ցրտացուցանելով։ Առ գարնանային ժամանակաւն բոցագոյն հարաւ սովորեաց ի վերայ անկանել. (Փիլ.։)
Յեր կինս բացեալ զգայռալիր բերանն ... ածէր զլեզուն զերկրաւ. (Արծր. ՟Ա. 14։)
Ճառաբան գիրք սրբոյն գրիգորի (պապին), զոր յունական լեզուն դիալօղոս կոչեն գրոցն. (Հ=Յ. մարտ. ՟Ժ՟Գ.։)
Զիւրոյ լեզուին զխօսս. եւ որ ընդ նովաւ են զանազան բառք՝ զեղերականս. որպէս զկորճայն եւ զտայեցին. (Երզն. քեր.։)
Երագախօս լեզուն լռէ. (Մաշտ. ջահկ.։)
Սովորութեամբ հակառակաբան անգիտաց լեզուի՝ Երկաբնակ ձայնեցաւ եւ դաւանօղն երկուց բնութեանց ի քրիստոս. որպէս եւ Միաբնակ՝ ասօղն մի բնութիւն։ (Ասող.։ Կամրջ.։ Տաթեւ. եւ այլն։)
(Լեզուքն) առաւել քան զամենայն սուր երկբերան. (Բրս. երրորդ.։)
Բերան իմ եւ լեզու եւս երկթերթի. (Կեչառ. աղեքս.։)
Զերկլեզուի կարծիս ստացաւ. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 23։)
cf. ԶԳՈՒՇԱՊԷՍ;
Պահող զգուշակիլե՛ր լեզուի եւ որովայնի եւ կոկորդի քո։ (Վրք. հց. II. ձ.)
Զթունալից որպէս զօձի զլեզուդ քո շարժել ընդդէմ նոցա. (Յհ. իմ. երեւ.։)
Ժանդանայ սրբութիւն։ Խնայեմ ի լեզու իմ, զի մի՛ ժանդասցի յիշատակօք պղծութեան նոցա. (Սարգ. ՟ա. պ. ՟Գ. ՟Թ։)
արձակեցաք զլեզուս մեր չար հայհոյութեամբ ... եւ զհոտոտելիս իգութեամբ. (Սարգ. յկ. ՟Ե։ Տես՛ եւ ՍԻԳՈՒԹԻՒՆ։)
ԼԱՓԼԷԶ ԼԱՓԼԻԶՈՂ. Որ լեզու եւ լափէ. զամենայն կլանօղ, եւ կլանելով. Զմեստրեմեան սանն (լի երէովք) առժամայն լափլեզ մաքրէր շունն. (Մագ. ՟Լ՟Ը։)
γλωσσώδης, λάλος linguax, loquax. որ եւ ԼԵԶՈՒԱՅԻՆ. Անսանձ լեզուաւ. շատախօս. շաղփաղփ. լեզուագար.
Մարդոյ լեզուանւոյ։ Ընդ կիոջ անզգամի՝ լեզուանւոյ եւ բարկացողի։ Ընդ առն լեզուանւոյ մի՛ կռուիր. (Սղ. ճլթ. 12։ Առակ. ՟Ի՟Ա. 19։ Սիր. ՟Ը. 4։)
տիրատեացն լեզուանին, զոր դաւիթ անէծ. (Մագ. ՟Ծ՟Է։)
Դադարեցո՛ զլեզուս ի լուտական բարբանջմանց. (Բենիկ.։)
Խառն խոսօղ այլեւայլ բարբառս. եւ Խնռնախօսական. Զքնղնք՝ ուր բազում լեզուք խառնախօսք խուժադուժք բնակին սովորութեամբ գիրք բաբելոն անուանեն. (Սարգ. ՟ա. պետր. ՟Ժ՟Բ։)
Լեզու խառնախօս յամօթ առնէ զհոգին սուրբ. (Ոսկ. ՟ա. կոր.։)
Խառնակեսցուքանդ զլեզուս նոցա։ Անդ խառնակեաց տէր աստուած զլեզուս ամենայն երկրի. (Ծն. ՟Ժ՟Ա. 7. 9։)
Այլ նոցա լեզուքն քերեալ են ի հիւսանց խարաբուզս. յն. լոկ ի հիւսնէ. (Բարուք. թղթ.։)
Զի մի՛ ի բազմացուցանել բանիցս՝ խարխալիցեմք (զկարգն)։ Չխարխալէ զկարգ պատուիրանացն։ Մարդկայինք անենայնդիւրաւ անկանի եւ խարխալի։ Իբրեւ զտունխարխալեալ եւ աւերեալ։ Փտի եւ խարխլի զկնի ժամանակաց։ Խարխալեցին զիրսն, քանզի չէին տեղեակ լեզուին. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 9. 16։ Ոսկ. յհ. ՟Ա. 28։ ՟Բ. 10։ եւ Ոսկ. փիլիպ.։)
Ըստ կիսահագագ եւ խեցբեկոր լեզուի նոցա. (Յհ. կթ.։)
Խոստովան եղեւ, եւ ոչ ուրացաւ. խոստովան եղեւ, եթէ ես ոչ եմ քրիստոսն։ Խոստովան եղե, եթէ օտարք եւ պանդուխտք են յերկրի։ Ամենայն լեզու խոստովան լիցի աստուծոյ։ Ամենայն լեզու ց լիցի, թէ տէր յիսուս քրիստոս ի փառս աստուծոյ հօր. եւ այլն։
μογιλάλος aegre loquens, balbus. Ծանրալեզու. դժուարախօս. թլուատ.
Պարզ լիցի լեզու ծանրախօսաց. (Ես. ՟Լ՟Ե. 6։)
Ի յունական լեզուածայր փստածաղիկ ծենքենայիցն. (Ճ. ՟Ը.։)
Կանխավաղ ցրմամբն ի վերուստ զմիաբարբառ լեզու մարդկութեան շփոթեաց. (Արծր. ՟Ա. 2։)
Կենդինարն հարիւր լիտր է։ Կենդինար անուանեցաւ ըստ հռոմայեցւոց լեզուին. (զի կենդում հարիւր լսի. Շիր. կշռ.։ որպէս եւ Վրդն. պտմ.։ եւ Վրք. հց. ՟Բ. եւ ՟Ժ՟Դ։)
Ոմն ըզպահոցըզպնդութիւն, ըզկերակրին եւ ըզլեզուին. (Յիսուս որդի.։)
Ի խոշոր լեզուէն առաջնոյ, եւ ի կոպտաձեւ. (Վրդն. պտմ.։)
Բառ փոքր մի ծեքեալ թիւրեալ. կամ խորթ եւ խոշոր ըստ լեզուի կորճայից կամ կորդուաց.
Աշակերտեալ՝ ըստ հայեցէն հագագայս սիղոբայից զլեզուն նորոգէին. (Յհ. կթ.։)
Ըստ հագարական լեզուին։ Ի հագարեան ազգէ. (Արծր. ՟Բ. 4։ ՟Ե. 3։)
Որք ընդ տիեզերս համասփիւռ քաղցրաձայնութեամբ երգէին (հրեղէն լեզուօք). (Գանձ.։)
ἁποκωφόομαι obmutesco, retriceo. Համր լինել. պապանձիլ. կարկիլ. լեզուն կապուիլ.
Լեզուն ի խօսից համրացեալ. (Մանդ. ՟Ժ՟Է։)
Ուսանել զխօսս եւ զլեզուս հայկական։ Զհեգանայ բառից հայկականաց. (Խոր. ՟Ա. 52։ ՟Գ. 52։)
Զհայհոյչաց չարաբանութիւն։ Մակեդոն հայհոյիչ։ Ի հայհոյիչ լեզուաց. (Նար. ՟Լ՟Զ։ Շար.։ Ոսկ. յհ.։)
Հոլովք են անուանց, ուղղական ... հայցական։ Հայցականն՝ խնդրական. կամ ըստ հելլենացոց լեզուին՝ փաստական. (Թր. քեր.։)
Հայցականդ, որ ըստ հելլենացոց լեզուին պատճառական է. (Երզն. քեր.։)
Հատուցիչ սրտի եւ լեզուի. (Նախ. իմ.։)
Յետս հարկանել զչար լեզուսն, կամ զհրաման, կամ զամբաստանութիւն. կամ ի բաց հարկանել զկարծիս, կամ զծառայութիւն. (Յճխ. ՟Ի՟Բ։ Արծր.։ Ոսկ. յհ.։)
Իսրայէլ սրատեսօղ թարգմանի ի լեզու հեբրայեցի։ Ղեւոնդ.։
Վրիպեալք ի բնական հայրենի լեզուէն յաղագս հեռաբնակն լինելոյ. (Արծր. ՟Բ. 7։)
Հիանշմար մրրիկ ահարկու՝ ընտրող հրեղինաց լեզուացն. (Նար. գանձ հոգ.։)
Հնդկաց լեզուաւ, բարբառով.
Ձայն եկն ի ծառոցն հնդկերէն խուժադուժ լեզուաւ. (Պտմ. աղեքս.։)
Ընդ մարգարէական հոգեշարժ լեզուս. (Ասող. ՟Ա. 1։)
Հրաբուղխ եւ կայծակնատարած ցոլացմամբ կիզանօղ լեզուացն. (Նար. յովէդ.։)
Հրով սպառազինեալ. հրեղէն լեզուօք եւ զօրութեամբ վառել ի հոգեւոր մրցանս.
Հրազինեաց զնոսա ի լեզուս հրանիւթս. (Լմբ. հանգ.։)
Ձայնական գործարան, կա գործիք (լեզու, շնչերակք). (Նիւս. բն.։ Աթ. ՟Ը։ Նոննոս.։ Վրդն. ծն.։ Երզն. քեր. եւ Երզն. մտթ.։)
Ի ձեռն լեզուիս գործարանի ձայնականացս բախելով զօդս խօսիւք. (Մաքս. ի դիոն.։)
Ի ձեռն լեզուի եւ ձայնաւոր գործեաց. (Փիլ. լին.։)
Բան ասեմք՝ ո՛չ ամենայն իրօք, զոր ի ձեռն լեզուիս ճայթման. (Կիւրղ. գանձ.։)
Որոց լսելիքն մարմանջեն, եւ լեզուք. (Առ որս. ՟Ա։)
Եւ ապա երկար առոգանութեամբ առնել մեծավերջ զիւրաքանչիւրն, եւ խառնել աղիւ, յընդ լեզուս խօսել նոցա. (Ոսկ. գծ.։)
Այսօր զբաժանեալ լեզուս ազգաց միաբանեաց դարձեալ ի սուրբ վերնատունն. (Շար.։)
ὀμόγλωττος qui eadem lingua utitur, ejusdem linguae. Որոց լեզուն է մի. միաբարբառ.
Միատոհմ միալեզու ազգի բազմացելոյ։ Քակեցին զմիալեզու միաբանութեանն իւրեանց շինութիւն. (Ագաթ.։)
Մի հօտ ընտրեալ եւ զտեալ՝ մի սիրտ եւ միալեզու. (Անան. եկեղ։)
Միալեզու յօդակապութիւն։ Միալեզու խօսակցութիւն. (Երզն. քեր.։)
cf. ՄԻԱԼԵԶՈՒ.
(Նախ քան զաշտարակն) էին բազմակեցիկք, եւ ի լեզուս միախօսիկք. (Երզն. քեր.։)
Հրեշտակք շրթունս ոչ ունին, լեզուս ոչ ունին՝ կրկինս կամ միատեսակս, եւ ձայնեն աւետիս բարեաց. (Պիտառ.։)
Որ մխիթարեաց զառաքեալսն՝ հանգչելով ի նոսա հրեղէն լեզուօք։ Մխիթարել զորս յադամայ տրտմեցելոց, եւ այլն. (Շար.։)
Յանցանէ ինչ առաջի նորա։ Զո՞ր յանցանս յանցուցեալ է իմ կամ առ ազգս կամ առ լեզուս. (Եղիշ. ՟Բ. ՟Գ։)
Պիտոյ է ե՛ւ զժամանակի ե՛ւ զյաւիտենի բնութիւն տեսանել. ի յէէն՝ յաւիտեան (ասի, ըստ յն. լեզուի)։ Յաւիտեան ի միշտ գոլոյն ասի. (Դիոն.։ եւ Մաքս.։)
Վասն այսորիկ տայ նա լեզուի՝ զյոգնասեռեան (կամ ըզյոգնասեռ) ազգըս բանի. (Յիսուս որդի.։)
Յորդահոսան աղբերք, կամ վտակք աղբերաց։ Գետք յորդահոսանք։ Գետք հրեղէն առաջի նորա յորդահոսանք գնայցեն։ Զչորեքվտակեան առաջս գետոյդ յորդահոսան ծաւալմանցդ։ Յորդահոսան լեզուն բանիւ ի բանս առատացեալ. (Պիտ.։ Արծր. ՟Դ. 12։ Եւագր. ՟Ի՟Դ։ Նանայ.։ Նար. ՟Կ՟Ը։ Կամրջ.։)
Սիրօղ յունաց, եւ լեզուի եւ գիտութեան հելլենացւոց.
Որ եւ վասն առաւել յունասէր բարս ունելոյ՝ ի յոյն լեզու զիւր աշխատութիւնն ժողովեաց. (Խոսր. ՟Ա. 1։)
Լեզու ունիս, նախամուտ ինքնագործել քեզ զմեղս. (Մաշկ.։)
Զայր արիւնահեղ եւ զնենգաւոր։ Ի մարդոյ մեղաւորէ նենգաւորէ։ Ի շրթանց նենգաւորաց։ Շրթամբք նենգաւորօք։ Զլեզուս նենգաւորս։ Վկայ անօրինաց նենգաւոր է։ Ոչ պատահեսցէ որս նենգաւորի, եւ այլն։
Ոչ ոք բաւէ յէիցս թարգմանել խօսիւք նիւթական լեզուի. (Նար. ՟Խ՟Թ։)
Բանայ զբերան շօշափելի, եւ շարժէ զլեզու նիւթաւոր. (ՃՃ.։)
Թողլով զզգալիսս եւ զնիւթեղէն լեզուի ընդ թիւ արկանել. (Նար. ՟Ծ՟Բ։)
Գիրս նշանագրոց Հայաստան ազգին։ Նշանագիրս աղփաբետաց հայերէն լեզուին։ Տեղեկանայր ի Դանիէլէ նշանագրացն։ Իբրեւ ամս երկուս նովին նշանագրովք տանէր. (Կորիւն.։)
Եդ ի մտի հնարել գտանել նշանագիրս հայոց լեզուիս։ Յաղագս խնդրոց նշանագրաց հայոց. (եւ այլն. Խոր. ՟Գ. 47=54։)
Նշանակեալ՝ թէ որո՛վ մահու մեռանելոց իցէ։ Նշանակեաց հոգւովն՝ սով մեծ լինել։ Տալ տանել կապեալ մի, եւ ոչ ինչ վնաս զնմանէ նշանակել։ Առ ի թաղելոյ զիս նշանակեաց։ Ակնարկէ ակամբ, եւ նշանակէ ոտամբ։ Փողք նշանակաց՝ նշանակել ի մեզ։ Ոչ նշանակիցէ փողով։ Եթէ լեզուօք ոչ նշանակիցէք զբանն։ Հրովարտակ մի, ուր նշանակէր զմեզ նիզակակիցս եւ թիկունս իւր.եւ այլն։
Նրբաձայն եւ ծանրալեզու եմ ես։ Ահաւասիկ ես նրբաձայն եմ, եւ զիա՞րդ լսիցէ ինձ փարաւոն. (Ել. ՟Դ. 10։ ՟Զ. 30։)
Ոչ դիւրաբար լեզու մարդոյ խօսի՞ այլ նրբաձայն լինի առ նա. (Եպիփ. կուս.։)
Բացաձգեցայց արտաքոյ շաղակրատոյ լեզուաց փառամոլ ոգւոց. (Արծր. ՟Ա. 14։)
Այսպիսի ամպ երկնաւոր անձրեւօք մօրտացեալ՝ եւ չսարանայ սակաւ շառաչուկ մերոյ լեզուոյս ընդունել. (Սեբեր. ՟Թ։)
Այսպիսի ամպ երկնաւոր անձրեւօք մօրտացեալ՝ եւ չսարանայ սակաւ շառաչուկ մերոյ լեզուոյս ընդունել. (Սեբեր. ՟Թ։)
Բանն համաշխարհական, որ կայ ի լեզուս շինակեաց արանց, եթէ՝ Որ գիտէ զչափ անձին իւրոյ, մարգարէ է. (Տօնակ.։)
Մինչեւ ցայսօր ժամանակի յայսկոյս յայնկոյս շրջշրջին կարծիք զնմանէն ի բազմաց։ Ոչ ճշգրիտ ունէր նա յունարէն, այլ շրջշրջի նա խօսիւք իւրով բարբարոս լեզուով իւիք իւիք. (Եւս. պտմ. ՟Գ. 24։ ՟Է. 24։)
Մեծն այն եւ ոսկէզարդ լեզու՝ հայրն մեր (ոսկեբերանն). (Պրոկղ. յոսկեբ.։)
Ովսաննա ըստ եբրայեցւոց լեզուի թարգմանի մեծութիւն. (Ոսկ. ծաղկզրդ.։)
Ոմանց նեխեցան բերանք, եւ որդնալից եղեալ լեզուացն՝ կորեան. (Տէր Իսրայէլ. յնվր. ՟Ի՟Է.։)
Լեզուանի կոչեսցէ, որկորեայ, ցասնօղ։ Իբրեւ զհէքս եւ որկորեայս։ Որկորայք (կամ որկորոյք) դատարկապորտք։ Որկորեայն (կամ որկորայն), եւ որովայնի ծառայն։ Որկորեայ, եւ անժոյժ. (Ոսկ.։)
Զիմաստուն ճարտարապետ, եւ զհանճարեղն զունկնդիր։ Լեզուի նորա ունկնդիր։ Բան իմաստուն յունկնդիր լսելիս. (Ես. ՟Գ. 3։ Իմ. ՟Ա. 6։ Առակ. ՟Ի՟Ե. 12։)
φιμόομαι obturor, obmutesco ἑνέος, κωφός γίνομαι mutus fio. Կապիլ լեզուի, կարկիլ, համրանալ. ափիբերան լինել. ըմբերանիլ. (պա՛ պա՛ շշնջել համերց) պապանծիլ.
Զլեզուսեդ պարզախօսս (իմաստութիւն). (Իմ. ՟Ժ. 21։)
Պարզախօս լիցին լեզուք ծանրախօսաց. (Կոչ. ՟Ժ՟Բ։)
Մեղուքն՝ իւրեանց թագաւոր ունին, հայխօս՝ Պարսմայր. (Վստկ. ՟Յ՟Ա. այսինքն ի հայ լեզու այսպէս կոչի։)
Ի խոշոր լեզուէն առաջնոյ (բաժանեցան լեզուք). հոնն սպառնական, պարսիկն պերճական. (Վրդն. պտմ.։)
Իմաստապէս, եւ ոչ ռամկականացն սովորութեամբ լեզուաց, գաւառաց. (Երզն. քեր.։)
Ով հանդարտութիւն, պահոց հիմն, սանձումն լեզուի. (Վրք. հց. ՟Գ։)
Բերան իմ լեզու եւս երկթերթի, որ սաստականն՝ մահ մատուցանէր, եւ ողոքականն՝ կեանս. (Կեչառ. աղեքս.։)
Ողջ ածել զսիւ ղոբայ եւ զկապս հայերէն լեզուոյն. (Կորիւն.։ 4)
Իժն փչեցեալ լի սրամտութեամբ, այսր անդր ածելով զլեզուն՝ սուլմամբ յոյժ անզգամաւ։ Բռնութիւնք հողմոց, եւ որոտմանց ճայթմունք՝ սուղումն սաստիկ եւ դժնեայ պայթումն հնչեսցեն. (Փիլ. լիւս. եւ իմաստ։)
Որք ուտեն զհաց յիմարի, ստալեզու են. (Ի գիրս առաքին.։)
Շարժեաց զլեզուս նոցա ստնդիացելոցն ... ի բերանոյ մանկանց տղայոց ստնդիացոց (կամ ստնդիացելոց) կատարեցեր օրհնաբանութիւն. (Ճ. ՟Թ.։ եւ Մեկն. ղկ.։)
Զի լսէին՝ յիւրաքանչիւր լեզուս խօսել նոցա. զոր յընթեռնուլն՝ ստորակիտաւ պարտ է կատարել զլսէինն. (Ոսկ. գծ.։)
Իսրայէլ սրատեսօ՛ղ թարգմանի ի լեզու հեբրայեցի. (Ղեւոնդ.։)
Միաշուրթն լեզուաւ մինչեւ յաշտարակն վաղափուլ. (Սիր. նոր. ՟Ժ՟Ե. 12։)
Վերագրէ (աստուածաբանն) զճառն ի յայտնութիւն քրիստոսի, եւ սկսանի ի ծնունդն քրիստոսի։ Ղուկաս զաւետարանն եւ զգործսն առաքելոցն՝ զյունացս աշխարհէն վերագրէ (առ թէոփիլոս ի յոյն լեզու)։ Վերագրէ ղուկաս ի հրամանէ սուրբ հոգւոյն. եւ եղեւ ասէ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ։ Որպէս վերագրէ երանելին պետրոս, եթէ կերաք եւ արբաք ընդ նմա յարութեան։ Որպէս վերագրեաց երանելին մովսէս, թէ տեսանիցէք զկեանս ձեր կախեալ զփայտէ։ Վասն քո վերագրեաց սողովմոն, փայտ կենաց է ամենեցուն. (Կամրջ.։ Փստ առ զքր։ Զքր. կթ. ծն. Զքր. կթ. հմբ. Զքր. կթ. խչ.։)
Շրջօղ միայնակեաց՝ խռիւ անապատի. սակաւ ինչ զտեղի ունի, եւ դարձեալ տարբերի։ Միշտ ի յուզմանիէ մեղացն ալեաց տարբերիմք։ Սահեալք նշդեհութեամբ, եւ ի մէջ այլալեզու ազանց տարբերեալք. (Նեղոս.։ Լմբ. պտրգ. Շ. ընդհանր.։)
Զոր լեզուով ազդմամբ՝ լսելեաց մատուցանէ զբանն, զնոյն սա տարրաբար տեսանելեաց առաջի դնէ. (Յհ. իմ. ատ.։)
Տկարացայց, եւ եղէց իբրեւ զմի ի մարդկանէ։ Տկարացան ձեռամբ եւ զարհուրեցան։ Աչք իմ տկարացան յաղքատութենէ։ Ծանկք իմ տկարացան ի պահոց։ Տկարացան ի նոսա լեզուք նոցա։ Աղեղունք հզօրաց տկարացան։ Տունն դաւթի երթայր եւ զօրանայր, եւ տունն սաւուղայ երթայր եւ տկարանայր.եւ այլն։
Յաշտարակին՝ մին սա եղեալ ... ի տրոհական լեզուացըն լեալ. (Շ. վիպ.։)
Ամենայն ցոփագնացաց, եւ աղուաշ լեզուաց։ Ի ցոփագնաց դիճութիւնս էիք յափրացեալ. (Մանդ. նոր ձ։ Ճ. ՟Գ.։)
Իսկ առ վերոյ լուսնին, երկրորդ կոչել խորան, այն որ էռմիս՝ ասեն լեզուաւ հոռոմական. իսկ ի տաճկաց՝ որ օտարիդ ըզնա կարդան, եւ ըստ հայումըս փայլածու՝ յարմարական. (Երզն. ոտ. երկն.։)
Լռութեամբ (լեզուիդ՝) ձեռն քո ստաբանութիւն քարոզէ, շուրջ փայլակեալ ( περιαστραπτομένη ) ի մատանեաց ականց. (Բրս. ընչեղ.։)
Հայցականն՝ խնդրական, կամ ըստ հելլենացոց լեզուին՝ փաստական. (Թր. քեր.։)
Ոյր փափուկ է խօսքն՝ բարբառն՝ լեզուն.
Մաքուր է ոգւով եւ մարմնով եւ լեզուով. (պահելով զսոսին՝) զոմն յանօրէնութենէ, զոմն ի փծութենէ, եւ զոմն ի հայհոյութենէ։ Իբրեւ զհասարակ փծութիւն ի բաց հալածելով. (Փիլ. ՟ժ. բան. եւ Փիլ. նխ. ՟բ.։)
Ի հելլենացւոց բաւական լինէր փոխադրել լեզու։ Նա բովանդակ փոխադրեաց եւ որ ինչ ի քարտէզս դիւանին եդեսիայ. (Պիտ.։ Խոր. ՟Բ։)
Զամենայն ազգաց զմատեանս եւ զպէտս ի յոյն լեզու փոխարկել. (Խոր. ՟Ա. 1։)
Թէպէտեւ քաջընթացք իցեն լեզուօք յանտեղի բանսն. (Ածաբ. աղք.։)
Զի՞նչ է քերովբիմն. թարգմանի՝ գիտութիւն բազում։ Քաղդէացւոց լեզուովն ասացեալ է քերովբիմ. (Փիլ. ել.։)
Զօր ինչ օտարադէմ եւ այլալեզու. (Վրդն. պտմ.։)
Մերասեռաց, եւ օտարասեռից։ Ի մէջ օտարասեռ ազանց։ Ի մեր չար գործոցս՝ հայհոյի յօտարասեռից լեզուաց. (Լմբ. ատ. եւ Լմբ. սղ.։)
Մերասեռաց, եւ օտարասեռից։ Ի մէջ օտարասեռ ազանց։ Ի մեր չար գործոցս՝ հայհոյի յօտարասեռից լեզուաց. (Լմբ. ատ. եւ Լմբ. սղ.։)
Զարթուցանէր՝ յորս միայն ազդեցումն մեծարգի բանին սորա հասանէր։ Թէպէտ պարզամտաբար լսողացն թուեսցի զչարելի իմն ազդեցումն։ Վրիպակ ազդեցմամբ զկենացն բան լուտացաւ լեզուս. (Պիտ.։)
Մովսէս աղօտաձայն ասելով զինքն եւ յամրալեզու. (Բրս. երրորդ.։)
Զիա՛րդ ամբարշտեցաւ բարեպաշտն։ Յանցեայ ամբարշտեցայ։ Մուտք յուսոյ ամբարշտելոյս։ Ամբարշտեալս լեզուաւ գովել. (Նար.։)
ἁλλόγλωσσος, ἁλλόφωνος. aliena lingua, vel alia voe utens Որոյ ա՛յլ է լեզուն կամ բարբառն, եւ ազգն գլխովին. այլաբարբառ. լեզուն տարբեր.
Ազգ լիրբ եւ այլալեզու։ Առ ժողովուրդս այլալեզուս. (Բար. ՟Դ. 15։ Եզեկ. ՟Գ. 6։)
Ոչ օտարք հարաք զօտարս, եւ ո՛չ զայլալեզուս այլալեզուք։ Ժողովուրդ այլալեզու իբրեւ յիւրում գաւառի ընթանայ յօտարոտին. (Առ որս. ՟Ը. ԺԵ։)
Ի գիտակացն ոք ուսանիցի (զլեզու), եւ այնպէս այլալեզուացն լինիցի ձայնակից. (Նիւս. կուս.։)
Այլալեզուք զիւրեանցն լսեն առ ի պէտսն զխօսսն. (Յճխ.։)
Իբրեւ այլազգիք եւ այլալեզուք տանիմք եւ բերեմք զմիմեանս. (Յհ. իմ. ատ։)
Որ ծածկեալ էր յայլալեզու ագարակի ազանց (առ ասորիս). (Շ. թղթ.։)
Թէ յայլալեզու ցեղից էին, զգուշանալ դիւրին էր. (Լաստ. ԻԲ։)
Ի համասեռից եւ յայլալեզուաց. (Լմբ. պտրգ.։)
ԱՅԼԱԼԵԶՈՒ, ուոյ կամ ի, ւով. գ. Օտար լեզու. ա՛յլ բարբառ. եւ շնորհ լեզուախօսութեան.
Որ զայլալեզուսն խօսէր, ոչ լսելի էր յայլսն, այլ՝ Աստուծոյ։ Այլալեզուով այն տուեալ եղեւ, որ նշանակէր՝ որ ինչ խորհրդոցն էր. (Ոսկ. ՟ա. կոր.։)
Ըստ իւրաքանչիւր լեզուաց այլաձեւելով զնորա զանուն. (Յհ. իմ. պաւլ։)
Երկիւղ Տեառն արմատանայ ի միտս քո այլատարազ հաւատով՝ որքան յառաջ էր ... Կոչէ այլատարազ պարգեւօք ի խրատս։ Են եւ այլատարազք հասակք կենդանեաց ի ծովու։ Զպարգեւս շնորհի այլատարազ լեզուախօսութեան։ Սկսան յայլատարազ խօսս զլեզուսն շարժել ... Այլատարազս խօսելով. (Լմբ. առակ. եւ Լմբ. սղ. եւ Լմբ. ստիպ.։)
Լեզուագարութիւնք անակնածելի. (Վրք. բրս.։)
Զանարուեստ եւ զանդուռն լեզուն կարկեցուցանել. (Պրպմ. ԼԸ։)
Տե՛ս զանգայթագղ ընթացքն։ Անգայթագղ մնայ ի մեծութենէն։ Անգայթակղ է լեզուաւն. (Լմբ. սղ.։)
Զանժուժկալսն լեզուաւ խրատէ. (Բրս. հց.։)
Մարմնով փոքրահասակ, եւ անժուժկալ լեզուաւ. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Ե։) եւ (Կլիմաք.։)
Երբեմն լեզուաւ տային զողջոյնն, եւ երբեմն գրով անխտրաբար. (Սարգ. յկ. ՟Ա։)
Անկարանայ պատմել լեզու. (Խոսր.։)
Զոր անմարթ է կլանել. որ կլլելու բան չէ. որ կչլեզու բան չէ. եուտուլմազ.
Շրջեալ ի վերայ անհանգիստ ալեացն։ Յանհանգիստ երերմունս։ Անհանգիստ լեզուաւ. (Ագաթ.։)
Անհաւատալն (կամ յանհաւատալն, յն. ոչ հաւատացեալ) զլեզուն կապեաց (ձայնն բարբառոյ), եւ յերեւելն՝ տայ հօրն զազատութիւնն. (Առ որս. ՟Ժ՟Գ։)
Սկսան զանուսումնն լեզուսն խօսել. (Նար. յովէդ.։)
Լեզու խոշոր եւ վատախօս, եւ անպահապան. (Փիլ. նխ. ՟բ.։)
Երկուս լեզուս բնաւորեաց ամենայն կենդանեացս. ոմանց անջատաբար, որպէս օձից. (Նիւս.։)
Թէ անսանձելի թողցին ախտք։ Անսանձելի բերանով շատ ինչ ի դուրս բերէ։ Զբամբասանօղ լեզուն կարի շատ անսանձելի արձակ թողին. (Փիլ. ՟ժ. բան. եւ Փիլ. իմաստն. եւ նխ. ՟Բ։)
Հրեղէն լեզուօքն զառ ի քեզ հաւատսն աշակերտեցաք. (Ճշ. հին.։)
Աստուծոյ եւ բանին է արուեստս, եւ լեզուք մարդկան արագայաղեւք. (Ոսկիփոր.։)
(իբր յարգանդէ եւ յաղեաց խանդաղատիլ. որպէս եւ յայլ լեզուս արգանդ եւ աղիք՝ է եւ գութ). παρακαλέω, ἑλεέω, οἱκτείρω, ὐπερπάσχω , συγγγινώσκω. misereor, commiseror, parceo. եւ այլն. եւ այլն։ Աղեկիզիլ. գթալ. գթասիրել. կարեկից՝ ախտակից լինել. Մխիթարել. խնայել. աւաղել. աղիքը կտրտելով խղճալ, ողորմիլ, ափսոսալ, ցաւակցիլ, ցաւիլ. աճըմագ. մէրհամէթ էթմէք. էսիրկեմէք.
ԱՐՏԱԲԵՐԵԼ ԶԲԱՆ. ἑκφέρω, προφέρω pronuncio, profero Բարբառել լեզուաւ, խօսել. ասել. ճառել. հնչել.
Զյաւելուած սրտի լեզուաւն արտաճառէր. (Մաշտ.։)
Արտասանէ զկարճն ի մարմին (զզաքէոս), որ գովեցաւ լեզուաւ փրկչին. (Յիշատ.։)
ԲԱԶՄԱՁԱՅՆ. որպէս Բազմաբարբառ, բազմալեզու. շատ կերպ լեզուներով.
Յղացան զանօրէնութիւն, եւ ծնան զբազմաձայն լեզուացն բաժանումն. (Ագաթ.)
Կոչելով ի միասին զցրուեալսն ի միմեանց բազմաձայն լեզուօք։ (Շար.։)
Որ զմիաբանեալսն յաշտարակին՝ բաժանմամբ լեզուացն քակեաց. (Շար.։)
Նմանեալ հիւանդ եւ տկար կանանց, որք նստին ի փողոցի, եւ բաղբանջեն լեզուաւ իւրեանց. (Ուռհ.։)
Ի բամբասանաց խնայեցէ՛ք զլեզու։ Լուայ ես զբամբասանս բազմաց։ Անուանեաց զանուն տեղւոյն այնորիկ փորձութիւն, եւ բամբասանս՝ վասն բամբասանաց որդւոցն Իսրայէլի։ Մի՛ չար փոխանակ չարի հատուցանել, կամ բամբասանս ընդ բամբասանաց.եւ այլն։
Որ ոչ խոստովանի, կարկի լեզու նորա որպէս զօձի, եւ որպէս զանասուն բերանակապ լինի. (Եփր. քրզ.։)
Բոցեղէն լեզուաւ. ունօղ զհրեղէն լեզու.
Եւ եզեկիէլի հրատեսիլ եւ բոցալեզու՝ ազգի ազգի կերպարանօք երեւեցուցանէր. (Եզնիկ.։)
Զանբարժանելի զզօրութիւն ի բազումս բարժանեալ բոցատեսակս լեզուաց, ի վերայ իւրաքանչիւրոց ընտրելոց արանցն բերիւր. (Գանձ.։)
Զանբարժանելի զզօրութիւն ի բազումս բարժանեալ բոցատեսակս լեզուաց, ի վերայ իւրաքանչիւրոց ընտրելոց արանցն բերիւր. (Գանձ.։)
Կատարեաց ի հրաշալի աստուածաբանութիւն ... այնչափ կայծակնաճաճանչեցուցեալ, որով գազաղացան մոգուցն լեզուք (այսինքն պապանձեցան). (Խոր. ՟Գ. 65։)
ԳԱՂՏԻԿՈՒՐ կամ ԳԱՂՏԻԿՈՒՌ (գրի եւ Գաղտակուռ, Գաղտակոր) βούγλωσσον , ἁρνόγλωσσον Lingua bubula, plantago. Անուն բանջարոյ, որ կոչի եւ Ջղախոտ. եւս եւ Եզնալեզու, խոշոր տերեւով, կամ Գառնալեզու՝ մանրատերեւն. եզան լեզու. լիսանի սէլվի. բզրկտուն, պզրղատուն։ (Բժշկարան.։ Գաղիան.։)
ԳԱՂՏԻԿՈՒՐ կամ ԳԱՂՏԻԿՈՒՌ (գրի եւ Գաղտակուռ, Գաղտակոր) βούγλωσσον , ἁρνόγλωσσον Lingua bubula, plantago. Անուն բանջարոյ, որ կոչի եւ Ջղախոտ. եւս եւ Եզնալեզու, խոշոր տերեւով, կամ Գառնալեզու՝ մանրատերեւն. եզան լեզու. լիսանի սէլվի. բզրկտուն, պզրղատուն։ (Բժշկարան.։ Գաղիան.։)
Մարկոս ի Հռոմ գրեաց ի բերանոյ պետրոսի առաքելոյն դաղմատ լեզուաւ, որ է հելլենացի (իմա՛ հռովմայեցի). (Տօնակ.։)
Լեզու դիւրադարձ. (Ածաբ.։ Բրս.։ Սարգ.։ Մաշկ.։ Տօնակ.։)
Եբրայական գիրք, ընթերցուած, լեզու, եւ այլն. (Եւս. քր.։ Նար. խչ.։) եբրայականք. իբր Եբրայեցիք. (Ագաթ.։)
βουγλώσσος buglossus, -a;
borrago, lingua bubula եւ plantago Գաղտիկուր. ջղախոտ. գառնալեզու. եզան լեզու. (Բժշկարան.։)
Որ ի հրեղէն լեզուացն եռահիւսակ սրբաբանիս». տպ. եռահիւսեակ. (Շար.։)
Զթիւ սաղմոսացն գլխել, եւ ի բազմացուցանելն զնա երագընթաց լեզուովն միտեալ. (Լմբ. պտրգ.։)
Յանդիմանէ զերկմիտսն եւ զերկալեզուսն, որք ասեն այլ իմն, եւ գործեն զընդդէմսն. (Փիլ. լին. ՟Դ. 7։)
(Լեզուքն) առաւել քան զամենայն սուր երկբերան. (Բրս. երրորդ.։)
Արկ (վիշապն) զերկշուրթն զլեզուն. (Պտմ. աղեքս.։)
Այլ այսոքիկ են զառանցանք, եւ լեզուագարութիւն բազում. (Կիւրղ. գանձ.։)
Եղիցի ուղիղ նայելով աչօք, եւ զգաստախօս լեզուաւ. (Վրք. հց. ՟Բ։)
Լե՛ր պահօղ զգուշապէս լեզուի եւ որովայնի եւ կոկորդի քոյ։ (Վրք. հց. II.)
ԸՆԴՎԱՅՐԱԾ որ եւ ԸՆԴՎԱՅՐԱՅԱԾ. Վայրապար կամ այսր անդր յածեալ, մանաւանդ լեզուաւ. շաղփաղփ. ընդունայնախօս.
Ընդվայրած լեզուօք եւ շատխօսութեամբ վնասեալ յաղօթսն վիրաւորիմք։ Ընդվայրած լեզուօք ի բամբասանս ոչ դադարեն. (Մանդ. ՟Դ. եւ ՟Ի՟Ա։ Իսկ անդ. ՟Ժ՟Ե.) գրի Վայրած, զի մի՛ կրկնեսցի Ընդ.
Ամենայն ոք ի մտաց հաստատութիւն եւ յառաքինութիւն հայի, եւ ո՛չ ընդ վայրած լեզուին աղութիւն։
ԹԱՐԳՄԱՆԵՄ կամ ԹԱՐՔՄԱՆԵՄ. ἐρμηνεύω interpretor, expono, explico, refero, verto Վերածել զբանն ի միոյ լեզուէ յայլ. եւ Մեկնել. ճառել. պատմել.
Զբանս թշնամանիկս, եւ զլեզու յանդուգն։ Յողոքչացն մանաւանդ, եւ ոչ ի թշնամանչացն պարտ է խորշել. (Ոսկ. մտթ.։)
Զբանս թշնամանիկս, եւ զլեզու յանդուգն։ Յողոքչացն մանաւանդ, եւ ոչ ի թշնամանչացն պարտ է խորշել. (Ոսկ. մտթ.։)
Զբանս թշնամանիկս, եւ զլեզու յանդուգն։ Յողոքչացն մանաւանդ, եւ ոչ ի թշնամանչացն պարտ է խորշել. (Ոսկ. մտթ.։)
Լեզուք թոթովախօսք. (Ես. ՟Ի՟Թ. 24։)
φλυαροῦν nugator, garriens, frivola loquens Խանգարեալ լեզուաւ. չարալեզու. շատախօս. շաղաղփ. շաղաւաշուրթն. զրախօս յիմարաբար. շատզրուց. փճախօս, լեզուին տուօղ, խենդումենդ խօսօղ.
Յոմանց ուղղակարծլեզուագարացն մոլորութիւն. (Կիւրղ. գանձ.։)
Լեզուագարիցն առ ի պապանծեցուցանել զաւելաբանութիւնս. (Յհ. իմ. պաւլ.։)
Վայրաբնք եւ լեզուադարք. (Սարգ. յկ. ՟Ը։)
Եւ իբր Լեզուագարական.
Մեղանչել տայ սատանայ լեզուագար խորհրդածութեամբն. (Լմբ. սղ.։)
կապեալ լեզուաւ. կարկեալ. լեզուն կապուած.
Գլխակորեալք, եւ ակն ի խոնարհ՝ լեզուակապ կան առաջի։ Կայ գլխարկեալ, եւ լեզուակապ. (Մանդ. ՟Դ. եւ ՟Զ։)
γλωσσότμητος cui lingua praecisa est. հատեալ լեզուաւ. Լեզուն կտրած.
Աստուած մեր անյաղթ է, որպէս տեսեր եւ զիս անարժանս լեզուահատ խօսելով. (ՃՃ.։)
cf. ԼԵԶՈՒԱՆԻ.
Կին զարդասէր, լեզուային, եւ անմիտ. (Ոսկ. մ. ՟Բ. 5։)
Լեզուագարիլ. շաղփաղփել. բարբաջել.
Մի՛ եռանուն գոլ լեզուանեցըաւ զաստուած. (Կանոն.։)
ԽԱԽՏԱԼՈՒՐ կամ ԽԱՂՏԱԼՈՒՐ. Որ եւ ԽԱՂՏԱԼԵԶՈՒ. Ծանրալուր որպէս զլեզու քաղդէացւոց, կամ խաղտեաց. կոկորդաձայն, խոշոր.
Ըստ իսմայէլեան խախտալուր լեզուին. (Ճ. ՟Բ.։)
cf. ԽԱՂՏԱԼԵԶՈՒ. cf. ԽԱԽՏԱԼՈՒՐ։
Մարմինն փչանայ, եւ լեզուն խոշորանայ. (Մխ. բժիշկ.։)
Զմիոյ զլեզուն հատեալ ... եւ այլ ոչ իւիք խոշտանգէ. (Խոր. ՟Բ. 13։)
Խուժադուժ լեզու, կամ խօսք, երկիր, կողմանք, աշխարհ. (Պտմ. աղեքս.։ Սարգ. ՟բ. պ. ՟Զ. Ագաթ.։ Կորյիւն։ Ճ. ՟Ա.։)
Պակասեալ ի զգայութեանց, եւ ի խօսողական շնորհէ։ Վասն թերի ունելոյ զմի ինչ ի խօսողական գործւոյ՝ զլեզու եւ զատամունս. (Երզն. քեր.։)
Մինն նրբալեզու եւ ծանրաձայն. (Ճ. ՟Գ.։)
Հանդարան եւ ծանրաշարժ։ Ծանրաշարժ լինել առ բարկութիւն։ Ծանրաշարժ ոտամբ, գնացիւք։ Բնութիւն կամ բան կամ լեզու ծանրաշարժ. (Շ. մտթ.։ Սարգ. Պիտ.։ Արշ.։ Վրդն.։)
Խօսեցաւ պարզ առանց կաղութեան (լեզուի). այսինքն անսայթաք. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Թ։)
Իջեալ ի կողմն աղուանից՝ եւ նոցա եւս ստեղծանէ նշանագիր՝ ըստ կիսահագագ եւ խեցբեկոր լեզուի նոցա. (Յհ. կթ.։)
Թոթով լեզուաւ յաղթէր կորովաբանիցն. (Ոսկ. ՟բ. կոր.։)
Ըստ հագարական լեզուին։ Ի հագարեան ազգէ. (Արծր. ՟Բ. 4։ ՟Ե. 3։)
χίλιας, χιλιάδες mille, millenaria, millenarius (numerus). Ուր գոյ թիւ համարոյ հազար անձանց կամ իրաց. որ յայլ լեզուս ասի Հազար, հազարք.
ὀμόγλωσσος, -ττος ejusdem linguae Որ ունի եւ վարէ զնոյն լեզու, այսինքն զբարբառ.
Որ ցայն վայր միաշուրթն համալեզուք էին. (Եւս. քր. ՟Ա։)
Համալեզուք, եւ հոմացեղք. (Լաստ. ՟Ի՟Բ։)
Որք ընդ տիեզերս համասփիւռ քաղցրաձայնութեամբ երգէին (հրեղէն լեզուօք). (Գանձ.։)
Համեղական հայն. այսինքն լեզու հայոց. (Հին քեր.։) cf. ՀԱՄԵՄԱԿԱՆ։
Հայն (լեզու հայոց՝) համեղ, եւ ամենազարդ, եւ համեմական. (Վրդն. պտմ.։)
Անեցի՞ք էին սոքա, եւ դըւնեցիք, կամ հայադաւան լեզուաւ եւ ազգաւ. (Գր. տղ. թղթ.։)
Հեբրայեցի եւս լինել։ Հեբրայեցւոց բարբառովն, կամ լեզուաւն. (՟Բ. Մակ. ՟Թ. 12։ Գծ. ՟Ի՟Ա. 40։ ՟Ի՟Բ. 2։)
Գրեաց հեբրայեցի գրով։ Վասն հեբրայեցի լեզուի. (Եւս. պտմ. ՟Զ. 25։ ՟Է. 30։)
Մատթէոս հեբրայեցւոցն ի լեզու հեբրայեցի զգիրսն արար եւ եդ. (Ճ. ՟Դ.։)
Զտանջիչն հնազանդեաց։ Զլեզու մարդկան ոչ ոք կարէ հնազանդել. (Իմ. ՟Ժ՟Ը. 22։ Յկ. ՟Գ. 8։)
ՀՈՌՈՄԱՐԷՆ ՀՈՌՈՄԵՐԷՆ. Հռովմայեցերէն, եւ հռովմայեցի (լեզու).
Եցոյց զխորհուրդս թագաւորին հոռոմարէն։ Ըստ հոռոմերէն լեզուի։ Ասէ ի հոռոմերէն ցամենայն ժողովուրդսն. (Եւս. պտմ. ՟Թ. 1։ եւ ՟Ե. 1։)
ՀՈՌՈՄԱՐԷՆ ՀՈՌՈՄԵՐԷՆ. Հռովմայեցերէն, եւ հռովմայեցի (լեզու).
Եցոյց զխորհուրդս թագաւորին հոռոմարէն։ Ըստ հոռոմերէն լեզուի։ Ասէ ի հոռոմերէն ցամենայն ժողովուրդսն. (Եւս. պտմ. ՟Թ. 1։ եւ ՟Ե. 1։)
Հրամաքուրն լեզու, եւ սրովբէատես մարգարէն. (Ճ. ՟Ը.։)
Ի լեզուաց ոմանց ճարտարաց ի ճահ ճեմութեանց. (Նար. ՟Ղ՟Գ։)
ἑπιγλωττός, σσός lingula, lingua minor, membrana gutturis. որ եւ ԶԱՆԳԻԿ. Վերագիր լեզուակ ի ներքսակողմն առաստաղի բերանոյն՝ իբրեւ բացարան եւ փակարան կոկորդի. լեզուակ. տիլճիք.
Ձայն է բացակատարումն գանչեցելոյ ի մեզ հագագի... եւ տեսակ արարելոյ լեզուաւ եւ մակալեզուաւ. (Սահմ. ԺԱ։)
Սերք են երեք. ար. իգ. չէզ. եւ են ոմանք՝ որ յաւելուն ի նոսա այլ եւս երկուս, հասարակ, եւ մակաւասար. եւ է հասարակ, ձի, շուն. (յն. ἅνθρωπος, ἴππος մարդ, ձի) իսկ մակաւասար, ծիծառն, աքիս. (յն. χελιδών, ἁετός ծիծառն, արծուի). (Թր. քեր.։) Ուր հյ. մեկնիչք ի զուր ճգնին ի մեր լեզու յարմարել զբանքս.
Դաւիթ զլեզու իւր միայն գրիչ գովեստի վարկանի՝ յօդք մակերեւցեալք. այլ առասացութիւն նուագերգութեան սաղմոսելոյ ի հոգւոյն տըւչութենէ։ Զգիծ մակերեւեալ տառի յոքնաբեղուն բարդեալ յինքեան ներածութիւն ստորոգութեան՝ ընկալայ։ Միակդ աներկատ, եւ հատեալ ի գծէ՝ որ ոչ էր մակերեւեալ. (Մագ. ՟Ե. ՟Հ՟Զ. ՟Ձ՟Դ։)
Նոյն ձայն է եւ յայլ լեզուս. μαρμάρινος marmoreus. որ եւ ՄԱՐՄԱՐԻՈՆԵԱՅ. ՄԱՐՄԱՐԵՂԷՆ. Կճեայ. մէրմէրէ.
Ուր իցէ մի բարբառ եւ մի լեզու.
Զմիաբարբառ լեզու մարդկութեան շփոթեաց. (Արծր. ՟Ա. 2։)
cf. ՄԻԱԼԵԶՈՒ.
Որ ցայն վայր միաշուրթն համալեզուք էին. (Եւս. քր. ՟Ա։)
Միաշուրթն լեզուաւ մինչեւ յաշտարակն վաղափուլ. (Սիր. ՟Ժ՟Է. 12։)
Զմիասնունդ ազգն՝ բազում ազգս այլալեզուս ընդ երեսս երկրի սփռէր. (Ագաթ.։)
ՊՏՈՒՏԱՆԱԼ. Պտոյտ առնուլ. ոլորիլ. գալարիլ. եւ թոթովել լեզուի.
(Ի բանիս) ոչ գոյ յարմարանք մարգարէականք, զի ի բազմաց լեզուաց է առեալ փոփոխումն. (Նար. երգ.։)
Հոգին Աստուծոյ յինքն առ զլեզու մարգարէին՝ յեղաշրջել զնա ի բարբառ խստութեան ի վերայ քրմին. (Լմբ. ամովս.։)
Ի յոյն լեզու յեղափոխեաց. (Փոտ. առ Զքր. կթ.։)
Այր յեղյեղուկ լեզուաւ՝ անկցի ի չարիս. (Առակ. ՟Ժ՟Ե. 20։)
Ունկն դնէին յեղյեղուկ լեզուի նորա։ Հասեալ էին ի վերայ յեղյեղուկ հրամանաց թագաւորին. (Եղիշ. ՟Գ. ՟Է։)
Յիսներեկին երեւեցաւ հրեղէն լեզուօք առաքելոցն. (Եփր. աւետար.։)
Յայտ առնէ եղեգամբն զյոքնաշարժ բանիւ յանցանսն ի ձեռն լեզուոյ. (Գր. հր.։)
Զանմեղս յողդողդեն. կատարելոց ինչ օգուտ ոչ լինին (ոյք ի լեզուս եւեթ խօսին). (Եփր. ՟ա. կոր.։)
Մովսէս եւ եղիա. մինն նրբալեզու (յն. ծանրալեզու, βραδύγλωσσος ) եւ ծանրաձայն (յն. նրբաձայն), եւ միւսն շինականագոյն քան զբազումս. (Ոսկ. մ. ՟Գ. 3։)
Այսպիսի ամպ երկնաւոր անձրեւօք մօրտացեալ՝ եւ չսարանայ սակաւ շառաչուկ մերոյ լեզուոյս ընդունել. (Սեբեր. ՟Թ։)
Մի՛ զանմեղ լեզուս որսաբանել. (Եւագր. ՟Ժ՟Ա՛ Մաշկ.։)
Յոմանց ուղղակարծ լեզուագարաց. (Յհ. կթ.։)
Որոյ լեզուն է չար, կամ սրեալ ի չարութիւն. չարախօս. եւ հայհոյիչ.
Որ զլեզուն սուսեր սատակիչ պատրաստեալ ... զսուրմակն չարալեզու փոխանակ սրբոյն սահակայ կացուցանէ. (Յհ. կթ.։)
Աքիտոփէլ մտախաբ չարալեզուն, նիւթողն խաւարի. (Համամ առակ.։)
Զչարալեզուն եւնոմիոս զեպիսկոպոսն գերմանիկոյ. (Հ. մարտ. ՟Ժ՟Ը.։)
Թէոդորոս որդի Ահարոնի, զոր աւան (կամ առանն) կոչէին ըստ իւրեանց լեզուին, զգիրն (հ) պակաս ունելով. (Լաստ. ՟Ժ՟Ե։)
Զիա՞րդ կարեմք իմանալի բնութեանն զգալի լեզուով պաշտպանել. (Լմբ. պտրգ.։)
Զպատուասէրն լեզու սրբոյ ոսկեբերանին եւ զմեծ ի քահանայապետին բարեհամբաւեսցուք. (Պրոկղ. յոսկեբ.։)
Եկն մեծատունն առ դատաւորն կաշառով քաղցր լեզուոյ պատրխառն. (Եփր. համաբ.)
Ըստ մերում լեզուի՝ երիցս այսոցիկ, օդեաց, այծից, խողից՝ սեռաբար անուն է պատրուճակ. քանզի յորժամ ասենք, երթիցես բերցես պատրուճակ եւ զենցես, զերիս զայսոսիկ նշանակէ անյայտաբար. (Մագ. քեր. եւ Երզն. քեր.։)
περσικῶς persice. Պարսից լեզուաւ.
Պտուղս այս քաղցր էր եւ սիրուն, առ ինքն ունէր զմահըն թաքուն. բայց ինձ չասաց պըղծալեզուն, զիս մերկացոյց յանճառ լուսոյն. (Տաղ.։)
Լեզու մարդոյ ամփոփի պտուտանալով, ոչ արժանաւորաբար ունելով զասելն (զկուսէն). (Եպիփ. կուս.։)
Փոքր ի շատէ զերաշտութիւն կոկորդեացն զովացուցանել՝ լեզուօնք զջուրսն լակէին ... նշանակ է սոսկ մարդոց սակաւապէտս ստացուածոց. (Եղիշ. դտ.։)
Յարմարիչ բանից, սանձարկու լեզուի. (Նար. ՟Ղ։)
Ի խոշոր լեզուէն առաջնոյ՝ փափկագոյնն հելլենացւոց, եւ սաստկագինն հռովմայեցւոց. (Վրդն. պտմ.։)
Ի խոշոր լեզուէն առաջնոյ՝ հոնն սպառնական, պարսիկն պերճական. (Վրդն. պտմ.։ 2)
Շարժեաց զլեզուս նոցա ստնդիացելոցն ... ի բերանոյ մանկանց տղայոց ստնդիացոց (կամ ստնդիացելոց) կատարեցեր օրհնաբանութիւն. (Ճ. ՟Թ.։ եւ Մեկն. ղկ.։)
Դեւքն (ի ժամ աղօթից մերոց) ստորագրեն իմացուած իմն, իբր թէ կարեւոր իցէ։ Ոչ ստորագրի գործ նորա ի չափ պատմութեան լեզուի. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Բ. ՟Ի՟Ա։)
Որ ի հրեղէն լեզուացն եռահիւսակ սրբաբանիս։ Ի հրեղէն երեքսրբեան լեզուացն սրբաբանիս. (Շար.։ Եփր. ծն.։)
Լատինոս. որ եւ զլատին լեզուն սրբաքերեաց. (Մարթին.։ 8)
Ամենայն վաղվաղուկ՝ սակայն ի նուազութիւն։ Վկայ վաղվաղուկ (կամ վաղվաղակ) ունի լեզու անիրաւ. (Առակ. ՟Ի՟Ա. 5. եւ ՟Ժ՟Բ. 19։)
Առեալ հօրն տախտակ՝ վարկատրեաց, ձեռնն փոխանակ լեզուի առեալ ի պէտս. (Անթիպատր։)
Ոչինչ դանդաղեալ վեհերեցաք՝ հայեցեալ ի մեր տգիտութիւնս։ Թէպէտեւ տկարանամք լեզուաւ ի պատմել, սակայն ըստ կարի մերում ոչինչ վեհերեսցուք. (Եղիշ. ՟Ա։ Ճ. ՟Գ.։)
Ոչ ունի ճարտարութիւն մեր բանքս ճախարակեալ բոլորեալ լեզուաւ, եւ ոչ բարբառս վերնազարդս. (Վեցօր. ՟Զ։)
ՎԵՑԻՋԵԱՆՔ. ἐξαπλοῦς, -λοῦν, -λά hexapla. որ եւ ՎԵՑՕՐԻՆԱԿՔ. Օրինակք աստուածաշնչի ըստ հաւաքման որոգինեայ յայլեւայլ լեզուաց եւ ի թարգմանութեանց՝ ի վեց էջս բաժանեալք. (ըստ յն. էքսաբլա՛, այսինքն վեցպատիկք).
Հայր գթած զտարախօսել զաւակի իւրոյ, որ յանարուեստ մտաց եւ յանկատար լեզուէ արտաքս գայ, զուարճութիւնս վարկանի. (Վրք. ածաբ.։)
Քան զտգէտիս տգիտագոյնք են։ Պահէ անարատ եւ զտգիտագունիցն զլեզուս. (Սարգ. ՟բ. պետ. ՟Զ։ Մանդ. ՟Ա։)
Գիտաց այնուհետեւ տեղեկաբար։ Զլեզու հայերէն խօսից քաջ տեղեկաբար գիտէր. (Ոսկ. ապաշխ. ՟Ե։ Փարպ.։)
Տտիպն գոլ. թթուութիւն իմն անախորժ՝ զսպիչ կամ կծկիչ լեզուի, ո՛չ թթու կամ կծու, այլ կսկծեցուցիչ. որպէս ի տհաս միրգս եւ ի կեղեւս։ (Բժշկարան.։)
Ցնծութիւն է սրտի իմոյ։ Լցան բերանք մեր խնդութեամբ, եւ լեզուք մեր ցնծութեամբ։ Ի ձայն ցնծութեան ոստովանութեան։ Բլուրք ցնծութիւն զգեցցին։ Ուրախութիւն եւ ցնծութիւն։ Ցնծութեամբ եւ ուրախութեամբ։ Ձայն ուրախութեան եւ ձայն ցնծութեան։ Զամենայն տեղի զարդու զցնծութեան իւրոյ ելից ի գիսոյ հերաց իւրոց։ Ոստովք արմաւենեօք ի ցնծութիւն փողոյ եւ սրնգի։ Ցնծութիւն իմ, փրկեա՛ զիս.եւ այլն։
ՓՈԹՈԹ կամ ՓՈԴՈԴ ՓՈԹՈԹԱՀԱՄ. στρυφνός, στυπτικός, πληκτικός acerbus, constringens, pungens. Տտիպ. տտպեցուցիչ բերանոյ. իբր փոթոտ, որ տայ փոթ ի լեզուն. փոթտօղ, փոթտահամ.
μεταφέρω transfero եւ այլն. Փոխել բերել յայլ տեղի՝ վիճակ՝ յեղանակ՝ միտս՝ լեզու եւ այլն. վերածել. յեղաշրջել.
Փոխաբերել յասորի լեզուոյն ի հագարական լեզուն։ Փոխաբերել ի հայկական լեզու. (Յռջբ. նանայի.։)
Թօթափեալ ի ծայրից լեզուի, որպէս զծաղիկ անհաստատ. ցիսի փիսի, լեզուի ծարով կամ փստելով խօսուած.
Ի յունական լեզուածայր փստածաղիկ ծեքենայից. (Ճ. ՟Ը.։)
Վասն քաղդէական անվաւերական պատմութեանն։ Քաղդէական գրով։ Լեզուաւ քաղդէական։ Քաղդէական գրով։ Լեցուաւ քաղէական։ Քաղդէական իմաստութեամբ։ Քաղդէական խորհրդովքն ընդ աստեղացն պարս հայէր։ Լքցուք զքաղդէական չարաչար եւ անկարգ խառնակութիւնսն՝ որ ի մեղաց. (Եւս. քր. ՟Ա։ Երզն. մտթ.։ Ճ. ՟Գ.։ Փիլ. իմաստն.։ Սարգ. ՟բ. պ. ՟Բ։)
ՔԱՂԴԷԱՐԷՆ ՔԱՂԴԵԷՐԷՆ. եւս եւ ՔԱՂԴԷԱՑԵՐԷՆ. χαλδαϊκῶς, -κός chaldaice, -cus. Քաղդէական լեզուաւ, գրով. եւ Քաղդէական.
ՔԱՂՐԹԱԿԱՆ եւ ՔԱՂՐԹԱԼԵԶՈՒ, եւ ՔԱՂՐԹԱՇՈՒՐԹՆ. cf. ՔԱՂԻՐԹ, ըստ ՟Բ նշ։
ἑτερόφωνος, ἁλλότριος, ξένος alienam edens vocem, alienus, peregrinus. Որոյ Ձայնն կամ բարբառն է օտար. օտարալեզու. օտարախոհ. հակառակաբան.
Ահիւ տագնապեալ այլալեզու հրէիցն ... սարսեալ դողային յօտարաձայն լեզուացն. (Տաղ անդրէի.։)
Ազատաբերան բարբառով յիւր լեզուն գործեալ. (Ոսկ. յհ.։)
Զի մի՛ արտաքին ինչ լեզուս բերիցէ աթերաբան (կամ աթերաբերան) որ է ճարտարախօս (կամ ճշմարտախօս) (Շ. յկ. ՟Լ՟Թ։)
cf. ԱՂԱԼԵԶՈՒ.
Զուարճանայ սիրտ իմ, աղբիւրանան միտք իմ. այլ սուղ է լեզուս. (Բրս. ծն.։)
cf. ԱՂԱԼԵԶՈՒ.
Աղու կամ աղալեզու գոլն. քաղցրաբանութիւն. շատախօսութիւն. շաղաւաշուրթն աղուաշութիւն.
Կամ ոք ի մտացն հաստատութիւն եւ յառաքինութիւն հայի, եւ ոչ ընդ վայրած լեզուին աղութիւն. (Մանդ. ՟Ժ՟Ե. (ա՛յլ ձ. լեզուին շաղաւաշրթունքն։))
Օտարաշուրթն. ոյր ա՛յլ է բերանն, եւ ա՛յլ է սիրտն. երկխօս. երկլեզու.
Լեզուագարութիւնք անակնածելի. (Վրք. բրս.։)
Անաղաչաւորաց լեզուաց կարողապէս բաւես ողորմել. (Նար. ԿԳ։)
Յորմէ ոչինչ էին կարող լսել եւ օգտել ժողովուրդքն յանլրութենէ լեզուին ասորոյ. (Փարպ.։)
Առ անհամարձակ լեզուիս շարժութիւն։ Ընդ նկունս եւ անհամարձակս. (Նար. ՟Ժ՟Բ. ՟Լ՟Բ։)
Անհանգստես զիս, եւ նեղես։ Կին մի լեզուանի հանապազ անհանգստէր զայր իւր. (Ոսկիփոր.։)
Յետ կործանման աշխարհաշէն աշտարակին, եւ խառնաբնդոր լեզուացն. (Կաղանկտ.։)
Որ ապիրատս խօսի. չարալեզու.
Զանյագ բերանս առիւծոյն սանձեաց, եւ զարիւնարբու զլեզուն կարճեաց. (Ոսկ. ես.։)
Ելին ընդ տիեզերս, զի տացեն զգիտութիւնս սքանչելեաց աստուածութեն՝ բազմազգետն լեզուացն առնուլ ի միտ. (Ագաթ.։)
πολύγλωσσος, -ττος qui multarum linguarum est Ուր իցեն այլ եւ այլ լեզուք կամ բարբառք.
Հոգին սուրբ հնչեաց բազմալեզու ազգաց ւազանց մի ձայն. (Գանձ.։)
Նախինք էին բազմակեցիկք, եւ եւ ի լեզուս միախօսիկք. (Ոսկիփոր.։)
Անարուեստ խօսք, եւ արձակ, եւ բարբարիկոն լեզու. (Մագ. քեր. եւ Երզն. քեր.։)
Կալինիկոս ի հայ լեզու բարեյաղթող թարգմանի. (Հ=Յ. յուլ. ՟Ի՟Ը.։)
ἁρνόγλωσσον Plantago Ազգ ջղախոտի մանրատերեւ. գառնլեզու. սինիրլի եափրագ, լիսան իւլ համլ, զուպան կոսպան։ (Բժշկարան.։)
Գառնալեզուի ջրով զկուրծսն օծանէ. (Մխ. բժիշկ.։)
Լեզու լեզուաւ գեղեցկանայ. (Վրդն. ծն.։)
Եւ այս առանձինն իմն է եբրայեցւոց, եւ դժուարիմաց ի մեր լեզուս. (Կիւրղ. թագ.։)
Յարմարեալ է թուղթս այս (առ եբրայեցիս) յօդապատ զարդարագիր բանիւք իւրովք ըստ յոյն լեզուի. (Եւս. պտմ. ՟Զ. 25։)
Ընդարձակեա՛ զկապըն լեզուիս, բարբառեցո՛ ինձ ըզբարին. (Յս. որդի.։)
Զմանինեցոցն ընդբերանեաց զլեզուս. (Թէոդոր. մայրագ.։)
Ընտրողական միտք, կամ հանճար, զօրութիւն, շնորհք, իմաստք, կամք, լեզու. (Յճխ.։ Դիոն.։ Շ.։ Նար.։)
Բան ասեմք ոչ ամենայն իրօք, Զոր ի ձառն լեզուիս ճայթման, այլ եւ զոր ի միտս իմացողաբարն շարժեալ. (Կիւրղ. գանձ.։)
Ծայրիւ լեզուի հնչեցեալ.
Ի յունական լեզուածայր ծենքենայից. (Ճ. ՟Ը.)
Զձկնորսն մարդկա առնել որսորդ, եւ զխաղտալեզու քաղդեացին հրեղէն լեզու յարդարել. (Սարգ. ՟բ. պ. ՟Ա։)
Պատուհաս էր խառնակումն լեզուաց. (Երզն. քեր.։)
Յետ աշտարակին եւ խառնաբնդոր լեզուացն. (Կաղանկտ.։)
Որ ցայն վայր միաշուրթն համալեզուք էին, եւ ի դիցն բազմամբոխ խառնախօս խըղուըրտիւն ի միաբանեալսն եկեալ մտանէր. (Եւս. քր. ՟Ա։)
Զմիաբարբառ լեզու մարդկութեան շփոթեաց յայլաբան խլվրտիւնս. (Արծր. ՟Ա. 2։)
Վասն խեցբեկագոյն եւ խոշորագոյն լեզուին. (Կորիւն.։)
Զի ոչ եթէ առ ժողովուրդն խորաշուրթն եւ այլալեզու առաքիս դու առ տուն իսրայէլի. (Ոսկ. ես.։)
βαρύγλωσσος, βραδύγλωσσος gravis vel tardus lingua, tardiloquus. Որոյ ծանր է լեզուն. յամրախօս. եւ Թանձրաբարբառ. լեզուն ծանտր.
Նրբաձայն եւ ծանրալեզու եմ ես. (Ել. ՟Դ. 10։ եւ Եպիփ. կուս.։)
Առ ժողովուրդ խորխօս ծանրալեզու. (Եզեկ. ՟Գ. 5։)
Սակաւախօս. լեզուն կարճ, քիչ խօսօղ.
Լինել երկայնամիտ, եւ կարճալեզու. (Լմբ. առակ.։)
Զգիր մերոյ լեզուի կերպաձեւեցին. (Մեսր. երէց.։)
Ստեղծ զնշանագիրս՝ կոկորդախօս, Խժական գարգարացւոց լեզուին. (Խոր. ՟Գ. 54։)
ԿՈՐՃԱԼԵԶՈՒ ԿՈՐՃԱՅ. Որոյ բարբառն է փոքր մի թիւրեալ եւ խանգարեալ, կամ խորթ եւ կորդ. որպիսի էր բնակչացն յաշխարհին կորճէից ի հայս, որ կոչին գորդայք, կորդուք, կորդուացիք, սահմանակիցք մարաց. յորմէ եւ այժմու բնակիչք այլազգիք քիւրտ կոչին, եւ աշխարտն քիւրտիստան.
Գորդա կոչէ զկորճալեզուն. Զոր ի յունին դորացի անուանեն լեզու (որպէս խոտորեալ ի բուն ելլադականէն ատտիկեցւոց). (Երզն. քեր.։)
Զքոյ լեզուիդ դլտելն բաւանդակ զբառսն (կամ զբարսն) զեզերականս, որպէս զկորճայ եւ զտայեցին եւ զխութայինն. (Երզն. քեր.։)
Գալիլեայ լեզուն մի է ասեն, եւ կորճայ, եւ կարի շինական. եւ զիա՛րդ լսեմք մեք յիւրաքանչիւր բարբառս՝ յորում ծնեալք եմք. (Տօնակ.։)
Համրութիւն լեզուի. (Սկեւռ. աղ.։)
Հատուցիչ սրտի եւ լեզուի. (Նախ. իմ.։)
Իսրայէլ սրատեսօղ թարգմանի ի լեզու հեբրայեցի։ Ղեւոնդ.։
Հելլենական իմաստութիւն, դպրութիւն, հանճար, լեզու, կրօնք. (ՃՃ.։ Կորիւն.։ Մագ. ՟Է։ Շ։ բարձր։ Ճ. ՟Ա.։)
Որոյ դրանգն ի յերկնից հողմահնչեաց բոց ի բոցատիպ խառնամանուած լեզուաց. (Նար. տաղ.։)
Հռոմայեցի լեզուաւ։ Ի հռոմայեցի լեզուէ։ Հռովմայեցի յիշատակարանօք. (ՃՃ.։)
Սէմիրամ, որ ըստ սիւղոբայիցն ի հայկական լեզուէ շամիրամ ձայնաւորի. (Արծր. ՟Ա. 1։)
Ճշմարտաբար թարգմանեալ տարածեցաւ (սուրբ գիրն) յեօթանասուն եւ երկու լեզուս. (Պիտառ.։)
Ծագումն փառաց այսօր յարփւոյն փայլեաց՝ լեզուօք հրեղինօք՝ մեծահնչիւն հողմով. (Տաղ.։)
Նախ զլեզու մեռուցանելով ի մեղաց։ Մեռուցանել զհինգ զգայութիւնս. (Արշ.։)
βραδύγλωσσος qui tardioris est linquae. Յամր լեզուաւ. ծանրալեզու. ծանտր կամ կամկար լեզու.
Մովսէս՝ աղօտաձայն ասելով զինքն, եւ յամրալեզու. (Բրս. թղթ.։)
Իբր Յունական ազգ եւ լեզու. յատկութիւն յոյն բարբառոյ.
Եթէ ասիցէք բան ինչ լեզուով, որ օտար իցէ յոյնութեանդ ձեր. (Եփր. ՟ա. կոր.։)
Յորդահոսան աղբերք, կամ վտակք աղբերաց։ Գետք յորդահոսանք։ Գետք հրեղէն առաջի նորա յորդահոսանք գնայցեն։ Զչորեքվտակեան առաջս գետոյդ յորդահոսան ծաւալմանցդ։ Յորդահոսան լեզուն բանիւ ի բանս առատացեալ. (Պիտ.։ Արծր. ՟Դ. 12։ Եւագր. ՟Ի՟Դ։ Նանայ.։ Նար. ՟Կ՟Ը։ Կամրջ.։)
Յորդահոսան աղբերք, կամ վտակք աղբերաց։ Գետք յորդահոսանք։ Գետք հրեղէն առաջի նորա յորդահոսանք գնայցեն։ Զչորեքվտակեան առաջս գետոյդ յորդահոսան ծաւալմանցդ։ Յորդահոսան լեզուն բանիւ ի բանս առատացեալ. (Պիտ.։ Արծր. ՟Դ. 12։ Եւագր. ՟Ի՟Դ։ Նանայ.։ Նար. ՟Կ՟Ը։ Կամրջ.։)
Որ վարէ զյոյն լեզու. եւ Բնակիչ յոնիայ գաւառի.
Յունալեզու հրէայքն դարձեալք ի գերութենէ, մոռացեալ զհայրենի լեզուն. (Տօնակ.։)
Եւ ամենայն իսկ յունալեզու նշանաւորք. յն. յոնական կղզի. (Ոսկ. եփես.։)
Նանիր եւ անիրաւ լեզուաւ. զրախօս. ունայնաբան.
Չարամահ սատըմամբ կորեան նանրալեզուքն. (Սամ. երէց.։)
Որ ոչ նենգաւորեաց լեզուաւ իւրով. (Սղ. ՟Ժ՟Դ. 5։)
Նաեւ ոչ շարժողական եւ կամ շնչականզ ունիմ անուանել, թող թէ հոգեկան։ Զխօսնականացս շարժողական գործի (զլեզու)։ Բոտոտք ճապուկք շարժողականք։ Ընդ անզգայիցն եւ շարժողականացն. (Նար. ՟Ի՟Ա. ՟Լ՟Ե. ՟Կ՟Թ. ՟Հ՟Ա։)
Շարժութիւն լեզուի, կամ ախտից, կամ դիւաց. (Նար. ՟Ժ՟Բ. ՟Ի՟Բ։ Սկեւռ. աղ.։ Երզն. մտթ.։)
Քաղցր լեզուաւ շողոքորթեաց զնա. (Երզն. մտթ.։)
Շարժեսցի (լեզուն) յուսումն մոլորելոցն. (Պիտ.։)
Զոր ոչ միտք զօրեն իմանալ, եւ ոչ լեզու պատմաբանել. (Ճ. ՟Ժ.։)
παρθίζω parthice loquor. Իբրու պարթեւ լինել լեզուաւ. կամ μηδίζω medice loquor.
Ի լեզու պարթեաց. եւ պարթեւական (լեզու)։ (Ագաթ.։ եւ ՃՃ.։)
Մի դարձեալ մեզ ի վերայ յարձակեսցին պարսաւասէրքն եւ յամենայնի արագունք։ Լեզուք չարք եւ պարսաւասէր շրթունք խօսին զմենջ. (Սարկ. հանգ.։)
Ի սատանայական պարտոխաթափ լեզուացն հրապուրեալ. (Յհ. կթ.։)
Որպէս շուն լիրբ պարտոխաթափ եղեալ՝ ածէր զլեզուն. (զերկրաւ. Արծր. ՟Ա. 14։)
Ոչ սանձահարեսցէ զլեզու իւր։ Որ կարօղն է սանձահարել զամենայն մարմին իւր. (Յկ. ՟Ա. 26։ ՟Գ. 2։)
Յետ սանձահարելոյ զմակեդոնացիս, եւ դադարելսյ պատերազմացն։ Զի եւ ոչ զլեզուս չարս, եւ զտգիտութիւնս սանձահարեցէք. (Խոր. ՟Բ. 3։ եւ 89։)
Որոյ լեզուն է որպէս սլաք խոցոտիչ։ (մծբ. ՟Ժ՟Թ։)
Բանք ի մտաց յառաջ եկեալք, եւ լեզուաւ սպասաւորեալք՝ յասողէն առ լսողն փոխին. (Սարգ. յկ. ՟Դ։)
Շարժեաց զլեզուս նոցա ստնդիացելոցն ... ի բերանոյ մանկանց տղայոց ստնդիացոց (կամ ստնդիացելոց) կատարեցեր օրհնաբանութիւն. (Ճ. ՟Թ.։ եւ Մեկն. ղկ.։)
Որում անունն եսայիաս լսի՝ սրովբէատեսն եւ համարջակախօսն։ Հրամաքուրն լեզու, եւ սրովբէատես մարգարէն. (Վրք. հց. ՟Ի՟Զ։ Ճ. ՟Ը.։)
Վերահայցեմք ընդ հրեղէն լեզուացն. (Շար.։)
Եւ նոյն այն չարախօսութիւն փոխատրաբար կապեցաւ ի լեզու մարդոյ։ Զձեր ախտդ փոխատրաբար Աստուածայ դնէք. (Սարգ. յկ. ՟Ը. եւ ՟Ժ։)
Կայաք եւ ծաղր առնէաք զընկերացն քարուականութիւն։ Կամի՞ք թէ արձակեցից զլեզու, եւ ցուցից՝ թէ ո՛րչափ քարուականութիւն է. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 13։ եւ ՟Բ. 24։)
Ոյր լեզուն կամ բարբառն է օտար.
Միթէ օտարալեզու՞ք ոք իցեմք։ Յօտարալեզու ազգեաց տերեցան։ Այլազգօք. (Գէ. ես.։ Երզն. լս.։ Ոսկ. փիլիպ. ՟Ժ՟Գ։)
ոչ որոշէ զնա՝ ո՛չ աշխարհն, եւ ո՛չ լեզուոյն օտարութիւնն։ Ունի յարմարութիւն ընդ առաջինսն, ունի եւ օտարութիւն։ Զի մի՛ կասկածանօք մնասցեն վասն օտարութեան ժամանակի գրողին. (Խոսր.։ Լմբ. իմ.։ Նախ. յոբ.։)
Յեբրայեցւոց լեզուն՝ օրհնութիւն յովհաննէսն թարգմանի։ Յովհաննէս զնա անուանելով, այսինքն օրհնութիւն. (Կիւրղ. ղկ.։)
Զանկածութիւնս ի լեզուն յեղլով անարգել զոք. (Շ. ընդհ.։)
Պատճառք իսկ չարեաց՝ լեզուոյն անհամութիւնն է։ Այն ամենայն անհամութիւն է, եւ անհեդեդ կերպարանք. (Ոսկ. ես. եւ Ոսկ. ՟ա. տիմ.։)
Անհաւատալն (կամ յանհաւատալն, յն. ոչ հաւատացեալ) զլեզուն կապեաց (ձայնն բարբառոյ), եւ յերեւելն՝ տայ հօրն զազատութիւնն. (Առ որս. ՟Ժ՟Գ։)
Չկարէ բերել մարմնեղէն լեզու զանմարմնեղինին զխորհուրդ. (Նար. երգ.։)
Ի յոյն լեզու զիւր աշխատութիւնն (գրաւոր) ժողովեաց։ Յիսկզբան մերոյ աշխատութեանս. (Խոր. ՟Ա. 1. եւ 4։)
Աստուածախօս լեզու, աստուածըկալ խորան. (Աղօթ.։)
Արձակերասանակ (կամ արձակերեսանակ) լեզու. (Ոսկ. եփես.։)
Բազմալեզու. բազմաձայն.
Զիա՛րդ զբազմայածեան լեզուս ի յօրհնեալն բան մխեցից. (Նար. կ.։)
Պորփիւռիփոնոսն ի պելովպէ հանդիսացեալ, ընդ հաւս ի գարնանային յեղանակին փողէր, եւ ի փողսն սրնգէր. իսկ լեզուովն ճռուողէր ... զսա ասեն եռասեռեան, եւ բազմայատուկ, եւ անհատական ... (զի) պատկանեալ քատակէր իւրաքանչիւրոցն ձայն ըստ տեսակի յատուկ։
Ագաթանգեղոս, որ թարգմանի ի հայ լեզու բարեհրեշտակ. (Հ=Յ. յնվր. ՟Ի՟Գ.։)
Ոչ, ասէ, լեզուով կարդամ առ քեզ, եւ ձայնի բացահնչմամբ. (Լմբ. սղ.։)
Գառնալեզու, գառնադմակիկ այլ ասեն։ Լիմունիոն, գառնալեզուին եւ գառնադմակին խոշորն է, ղուզի ղուլաղի։
ἑβραϊστί hebraice Եբրայեցւոց լեզուաւ, կամ գրով. հրէարէն
(Լեզուքն) առաւել քան զամենայն սուր երկբերան. (Բրս. երրորդ.։)
Երկնագործել տարբերութեամբ լեզուացն հրեղինաց ի ձայն հողմոյ. (Ճ. ՟Բ.։)
Եօթանասնեկի երկակի լեզուաց. (Նար. առաք.։ (որ լինի եւ սեռական Եօթանասնեակ բառին։))
Համալեզու. միաբարբառ.
Զոշոտութիւն (այսինքն զզօշոտութիւն) զլսելեացն գեղեցիկ լեզուաւ կախարդեաց։ Ո՞ զօշոտութիւն (յն. զզօշոտն) մեզ եւ զապերախտ ողոքեսցէ զորովայն։ Նենգաւոր օձին բռնաւորութիւն միշտ զօշոտութեամբ հեշտութեան քարշեալ։ Ոչ բարւոք՝ պարզամտացն տակաւին եւ ցանկացելոցն զօշոտութեան (կամ զօշոտութիւն). (Ածաբ. կարկտ. եւ Ածաբ. աղքատ. եւ Ածաբ. ծն.։)
Լեզու չարախօսութեամբ, աչք զօշոտութեամբ։ ԶԴաւիթ աչաց զօշոտութիւն նախ կապեաց ի սէրն Բերսաբէի։ Անմտացն երգքն զօշոտութիւն ցանկութեանն զայրացուցանէ յախտս եւ ի մեղս։ (Սատանայ) որպէս զզուարակ գէր՝ զօշոտութիւնն աճեցուցանէ. որպէս զշուն՝ զքծնութիւն շողոքորթութեանն ուսուցանէ. (Լմբ. սղ. եւ Լմբ. ժող. եւ Լմբ. առակ.։)
cf. ԶՐԱՋԱՆ. Ի զո՛ւր է եւ ընդվայրաջան, եթէ զլեզուս ոչ պարկեշտացուցանիցէ. (Ճ. Դ։)
στιβαρός crasus, gravis եւ այլն. Որոյ լեզուն կամ բարբառն է թանձր եւ հաստ. լեզուն հաստ՝ ծանտր, դժուար հասկընալու.
Եւ ո՛չ առ թանձրալեզուս, զորոց ոչ լսիցես զբանս նոցա. (Եզեկ. ՟Գ. 6։)
Տայ խրատ՝ որովայնի եւ լեզուոյ արգել առնել այնոցիկ, որ ըստ նմայն իմաստասիրակքն են. (անդ. 128.) (որ բերի եւ ի յաջորդ նշ)։
Միոյ իշխանութեան երկու թագաւորք ոչ լինին։ Ամենայն ազգ եւ լեզու որ են ընդ իշխանութեամբ իմով. (Եղիշ.։)
Որդին լեզուագարէ առժամայն ի խրատուն տրտմութեան. (Լմբ. առակ.։)
γλωσσαλγέω lingua doleo, prurio καταφλυαρέω nugor, garrior, blatero βλασφημέω blasphemo ἑλεσχελέω cavillor, ludificor. Խանգարեալ կամ մարմաջօղ լեզուաւ բարբառել. շաղփաղփել. երազաբանել. չարաչար եւ յիմարաբար խօսել. բարբանջել. բաջաղել. ըստ յն. եւ հայհոյել. թշնամանալ. այպանել.
հեթանոսք ծիծաղեսցին, հերետիկոսք ծիծաղեսցին, հերետիկոսք լեզուագարեսցին. (Ածաբ. ծն.։)
Վասն է՞ր ի նանիր զաստուածայնոյն բնութենէ լեզուագարի։ Ի նանիր զաստուծոյ էութենէն գարելով։ Լեզուագարի յատ ձեր առաջարկոթիւդ՞ քան թէ իմացուած ինչ պիտանի ցուցանէ. (Կիւրղ. գանձ.։)
զայսոսիկ թերեւս լեզուագարելով ասիցեն։ Ասելով զօդս կոխել, եւ այլ ինչ շաղփաղփութիւն լեզուագարելով։ Մինչեւ ցայս վայր ուսանել, մինչեւ ոչ լեզուագարել յաղագս սոցա. (Պղատ. օրին. ՟Ժ՟Է. եւ Պղատ. սոկր.։)
Եկայք հարցու՛ք զնա լեզուաւ. զնա տրամեցուսցուք լեզուագարելով. (Մխ. երեմ.։)
պատիր բանիւքն լեզուագարել (խօսել բանսարկուին) ի սիրտս, եւ զքեզ յերկրաւոր զանկութիւնս ընկղմել. (Լմբ. սղ.։)
Լեզուագարին, աքսոտին, աղտեղութեամբ վարին. (Եփր. զղջ.։)
γλωτοφόρος linguas prae se ferens. Որ զգեցեալ ունի յինքեան զգիտակցութիւն լեզուաց եւ մեկնութեան բանից.
Զամենայն մեզ իբրեւ մատենիւ ոմամբ լեզուզգեց ի ձեռն երանգոցն ճարտարասանեաց զվկային նահատակութիւնքն. (Նիւս. թէոդոր.։)
γλωσσοτομέω linguam amputo. Լեզուահատ առնել. կտրել զլեզուն.
լեզուահատէ զփիլոմելա, զի զայնպիսի զանօրէն գործ մի՛ պատմեսցէ. (Նոննոս.։)
Լռեցոյց քաղէբ զժողովուրդն ի մովսիսէ։ Լռեցուցանէին զժողովուրդն, եւ ասէին, լո՛ւռ լերուք։ ոչ կշտամբանք բանից ձերոց լռեցուցանեն զիս։ Լռեցոյց դպրապետն զամբոխն. եւ այլն։ Լռեցո՛ զլեզու քո ի չարութենէ։ Հազիւ լռեցուցին զժողովուրդսն ի չզոհելոյ նոցա։ Լռեցոյց աստուած ի մանէ զիմաստութիւն. եւ այլն։
Վասն խեցբեկագոյն եւ խոշորագոյնլեզուին։ Խեցեբեկագունին այնորիկ դարդարացւոց լեզուին. (Կորիւն.։ Խոր. ՟Գ. 54։)
Խրթնածածուկ բարբառոց լեզուք. (Նար. առաք.։)
Յորժամ ոտն կծիցէ կամ ձեռն։ Լեզուին կծել. եւ ըմպանին կըծել. (Եզնիկ.։)
Լեզուք պիղծք եւ հակառակադիրք. (Առ որս. ՟Ա։)
Տնօրինել հանգունատիպ քահանայապետին մերոյ քրիստոսի։ Իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ հանգունատիպ բանից ընկերի իւրոյ շարժեաց զլեզու իւր. (Լմբ. պտրգ. եւ Լմբ. ովս.։)
Անհամարձակ լեզուաւ հիւանդաձայնս (ըամ հիւանդաձայն) բարբառին. (Մանդ. ՟Դ։ Ճ. ՟Դ.։)
Ի լեզու կամ ի գիր լատինացւոց. եւ Լատինական. cf. ԴԱՂՄԱՏԵՐԷՆ.
Ղամպարափայլ ի ձեւ լուսոյ բոցատեսակ՝ յօտար լեզուս տայր բարբառել ընտրեալ հօտին. (Տաղ.։)
ՃՆՃՂԿԱԼԵԶՈՒ ՃՆՃՂԿԻ ԼԵԶՈՒ. որ եւ ՁԱԳՈՒ ԼԵԶՈՒ։ Անուն խոտոյ, եւ սերման հացի ծառոյ. հացի ծառին հունտը, հացի փատ, ձագի լեզու, հացի սերմ։ (Բժշկարան.։ եւ Հին բռ.։)
Փլուզին քակեցին զմիալեզու միաբանութեանն իւրեանց շինութիւն միատնութեան. (Ագաթ.։)
Աւելորդ է ապա լեզուագարիցն մոլորութիւն. (Կիւրղ. գանձ.։)
Եթէ յառաջաբանեալ էր (մեղայիւ) քան զտեառնն յանդիմանելն, արժանի էր լեալ մարդասիրութեան։ Մի՛ յամեր, մինչեւ դատախազն քո յառաջաբանէ։ Կարկեա՛ յառաջաբանելով՝ զնորա լեզուն. (Մաշկ.։)
Յղէ թագաւորն զոմն Ապուսէթ անուամբ ըստ տաճկական լեզուին յարելութեամբ եբրայական դպրութեանն. (Արծր. ՟Բ. 5։)
(Իսկ զոր յետինք ըստ այլ լեզուաց Յաւիտենականութիւն ասեն, առ նախնիս մեր՝ Անանց յաւիտեանք կոչի, կամ Անանց մշտնջենաւորութիւն. եւ այլն)։
Վասն այսորիկ տայ նա լեզուի՝ զյոգնասեռեան (կամ ըզյոգնասեռ) ազգըս բանի. (Յիսուս որդի.։)
Յուշկապարկաց, կամ համբարուաց, կամ պարկաց։ Զոմն յուշկապարիկ, զոմն պարիկ, զոմն համբարու կոչիցեն։ Նոյնպէս եւ գրոց ըստ մարդկան կարծեացն եկեալ, յուշկապարկաց ասեն բնակել յաւերակսն, զոր յոյն լեզու իշացուլս ասէ։ Անուանք առանց անձանց են յուշկապարկաց եւ իշացլուց, իբրեւ զծովացուլն, եւ զպայն, եւ զառլեզն, զոր արալէզն կոչեն. (Եզնիկ.։)
Եւ որք զասորի լեզուն գիտիցեն, փոխանակ ընդ ա՛յ դու ասելոյ ի սանդաստականաց տեղի զռակայն ասեն։ Փոխանակ այնր՝ զի յետ այնորիկ ի սանդաստականաց ի բաց լինելոյ՝ առանձնէիր զապտակն վերջին. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 16։ Սեբեր. ՟Ժ։) (ի յն. լոկ, ῤακά , կամ այլ բառ).
Բանք սուտակասպասաց կակուղ են։ Սուտակասպասն լեզուաւ. (յն. մի բառ γλωσσοχάριτων lingau blandiens. (Առակ. ՟Ի՟Զ. 22։ ՟Ի՟Ը. 23։)
Են բազում անուանք առ մեզ ընտանեգոյն յայլոց լեզուաց եւ ի մերձակայից, որք ոչ ստուգաբանին. եւ եթէ կամեսցի ոք, ոչ ուղիղ թեւակոխեսցէ, այլ՝ խորթս ստեղծանէ. եւ ո՛չ է բազմաց զսա գիտել, բայց իմաստնոց։ Եւ ի պարսկաց բազում ինչ հասարակորդ է լեզուիս մերոյ, սոյնպէս եւ մեր առ նոսա. զոր եթէ ստուգաբանէ ոք, մեծապէս սխալէ. քանզի բազում անգամ մեր իսկ տեսեալ է ստուգաբանել մերոցս զայսպիսիս, որք այլոց լեզուաց են, որք իմաստունք կարծեցեալ էին, եւ այն յանհմտութենէ լեզուաց։
Յոր շարին բանք երգոց եւ զզարմիցն աժդահակայ՝ վիշապազունս զնոսա անուանելով. զի աժդահակդ ի մեր լեզուս է վիշապ։ իբր տռփանք սաթինկան ընդ վիշապազունսն առասպելաբար։ Վիշապազունք գողացան զմանուկն արտաւազդ. (Խոր. ՟Ա. 29։ ՟Բ. 46. 58։)
ՔԱՂՐԹԱԿԱՆ եւ ՔԱՂՐԹԱԼԵԶՈՒ, եւ ՔԱՂՐԹԱՇՈՒՐԹՆ. cf. ՔԱՂԻՐԹ, ըստ ՟Բ նշ։
Քրիստոսախօսն պօղոս։ Ըստ քրիստոսախօս լեզուին, որ ասէ, բաւականութիւն, մեր յաստուծոյ է. (ՎԱՆԱԿ. յոբ։ Վրդն. երգ.։)
Մի՛ առնէք զանզգամութիւնդ զայդ։ Ըստ ամենայն անզգամութեան՝ զոր արարին ի մէջ Իսրայէլի։ Թողէ՛ք զանզգամութիւն, եւ կեցջիք։ Ոչ ետ անզգամութիւն Աստուծոյ։ Գուցէ խօսիցիս ընդ Յակոբայ անզգամութեամբ։ Մի՛ տար պատասխանի անզգամին ըստ նորա անզգամութեանն։ Վասն անզգամութեան շրթանց՝ յօտար լեզուս խօսեսցին։ Մի՛ ի խմորն չարութեան եւ անզգամութեան։ Չարակնութիւն անզգամութեան շլացուցանէ զբարիս. եւ այլն։
Լցաւ երկիր անիրաւութեամբ։ Կատարաեցին զանիրաւութիւն ի կամաց իւրեանց։ Բառնայ զանօրէնութիւնս եւ զանիրաւութիւնս եւ զմեղս։ Ածէ զանիրաւութիւնս հարց որդւոց՝ եւ յորդիս որդւոց։ Ոչ գոյ ի դատասատնի նորա անիրաւութիւն։ Ոչ գտաւ յիս անիրաւութիւն։ Զանիրաւութիւն խորհեցաւ ի լեզուի իւրում։ Երկիւղ Տեառն ատեայ զանիրաւութիւն։ Ի բաց կացէք յինէն ամենայն մշակքդ անիրաւութեան։ Անիրաւութիւն, կամ խարդախութիւն չարեաց։ Զի՞նչ գտին յիս անիրաւութիւն։ Անիրաւութիւն է այդ։ Խօսին զարդարոյ զանիրաւութիւն. եւ այլն։
Վասն անխրատութեան խստութեան լեզուի իւրեանց։ Մեռանի նա ընդ անխրատս վասն անխրատութեան. (Ովս. ՟Է. 16։ Առակ. ՟Ե. 23։)
Լեզուոյս աննենգութեամբ. (Լմբ. սղ.։)
(ի ձայնէս Ոգել, այսինքն ասել) իբր Առասացութիւն. կամ ըստ յն. առերգութիւն. προσῳδία. prosodia, accentus vocis. Բարեյարմարութիւն ձայնի ի վերծանութեան բառից եւ բանից, եւս եւ վանկից յայլ եւս այլ լեզուս՝ ըստ ելեւէջից շեշտելոյ եւ բթելոյ, եւ ըստ եղանակի առաջիկայ իմաստից.
Առնումք յատուածակազմն լեզուոյն (յոսկեբերանէ). (Տօնակ.։)
Աստուածընկալն դաւիթ աստուածաշարժ լեզուաւն խօսի ընդ Աստուած. (Տօնակ.։)
Եւ Յատկութիւն կամ սովորութիւն խօսից. բնիկ լեզու.
Քաղցրաբան. անուշ լեզու, կակուղ խօսօղ.
Ոչ դատարկաբանել լեզուի. (Լմբ. սղ.։)
Եօթանասնեկի երկակի լեզուաց. (Նար. առաք.։ (որ լինի եւ սեռական Եօթանասնեակ բառին։))
Թերացուցանէ զբարբառ լեզուին, յիմարացուցանէ զիմաստութիւն մտացն. (Նար. խրատ.։)
Կոչեցաւ անուն նորա խառնակութիւն (Եբր. պապել. բաբելոն), զի անդ խառնակեաց տէր ատուած զլեզուս. (Ծն. ՟Ժ՟Ա. 9։)
Խառնակութիւն լեզուաց. (Ագաթ.։)
Եօթանասնեկի երկակի լեզուաց այլասեռ ձայնից ի մի տեսակ զուգաշուրթն խօսակցութեան (այսինքն բարբառոյ) համահաւաքիչք. (Նար. առաք.։)
Տալ խօսիլ. խօսեցընել, լեզու հանել.
Զաչացդ հաւաստութիւն, զլեզուոյդ ժուժկալութիւն առաջի՛ դիջիր. (Մաշկ.։)
Երրորդ կարգել զլեզու եւ զհնագիտութիւնս. (Երզն. քեր.։)
Ելից զլեզուն հռետորութեամբք վասն քրիստոսի. (Շ. յկ.։ ՟Խ՟Դ։)
Կուրաց եւ համերց լոյս, եւ լեզու ճարտասանական. (Անան. եկեղ։)
Ոչինչ օգտեցուցանէ ճարտարաբանելն լեզուաւ. (Շ. ՟ա. յհ. ՟Ծ՟Զ։)
Մեծացուսցէ անձն իմ զտէր։ Խօսել լեզուս, եւ մեծացուցանել զաստուած. եւ այլն։
Զիա՛րդ սպասաւորեսցէ մտախոհութեանց լեզու. (Բրս. ծն.։)
Զիա՞րդ երեւութասցին միտք, եւ կամ զիա՞րդ տպաւորեսցէ մտախոհութեամբ լեզու, զի հայր էր, եւ որդի ծնաւ. (Պիտառ.։)
Ճգնեա՛ ոչ յածել լեզուաւ. (Կլիմաք.։)
Լեզու յանդիմանախօս եւ ժանտ զառատութիւն ձեռաց արհամարհել տայ. (Սիրաք. վերջ։)
Լեզուն (ի հոգեվարս) ոչ կարէ բանս յօդեցուցանել. (Մաշկ.։)
Յօդաւոր ձայնին գործի՝ լեզու, զձայնն յօդացուցանէ եւ ձեւացուցանէ, բանական արդարեւ գործի ելով. (Փիլ. լին. ՟Ե. 3։)
Մովսէս եւ եղիա. մինն նրբալեզու եւ ծանրաձայն, եւ միւսն շինականագոյնքան զբազումս։ Չես աղքատագոյն քան զայրին, եւ ոչ շինականագոյն քան զպետրոս եւ զյովհաննէս։ Զառաջին՝ մեր քաղաքս (անտիոք) էառ զանուն քրիստոնէութեան. իսկ ի ցածութեան հրահանգսն եւ քան զշինականագոյն քաղաքսն վատթար գտանիք. (Ոսկ. մտթ.։)
Վտանգն շութափութեանզ լեզուին տուեալ՝ ոչ բաւէր զբանն ինքնակատար յայտնել։ Շութափութիւն ժամուն ոչ ետ թոյլ ժամանել զկնի մեր. (Յհ. կթ.։)
Հայեա՛ ի յանզերծ վտանգիցս շրջադրութիւն։ Որ յայսքանեացս շրջադրութիւն զանակնկալն գիւտ նշանակեցեր։ Սանձարկու լեզուի, շրջադրութիւն շնչոյ, կացուցիչ հագագի։ Իբր զընդարձակ ծոց արարածոց, եւ երկրի՝ արեգականն շրջադրութեան. (Նար. ՟Խ. ՟Կ՟Գ. ՟Զ. եւ Նար. խչ.։)
Չանարդագուրդ նանրալեզու հայհոյիչք առն աստուծոյ. (Յհ. կթ.։)
Լռութեամբ (լեզուիդ՝) ձեռն քո ստաբանութիւն քարոզէ՝ շուրջ փայլակեալ ի մատանեաց ականց. (Բրս. ընչեղ.։)
Վերծանութիւն ասացին իմաստասէրքն՝ վերստին ճանաչել հոգւոյ զմոռացումն իմաստից։ Զընթերցողութիւն վերծանութիւն ասաց ըստ յունին, այսինքն ի ծանօթութիւն. որ ըստ մերում լեզուիս ասի կարդացողութիւն. (Երզն. քեր.։)
Բազում լինէր վրիպումն շահից հոգեւոր գանձուց վասն այլալեզու հիգենայից ի տտառատպութիւն օտարասեռ սուղոբայից։ Ի տւչութենէ հոգւոյն ընկալան հարքն մեր զգրաւորական տառատպութիւնս՝ ըստ մովսեսի. (Ճ. ՟Ը.։ Տօնակ.։)
ՔԱՂՐԹԱԿԱՆ եւ ՔԱՂՐԹԱԼԵԶՈՒ, եւ ՔԱՂՐԹԱՇՈՒՐԹՆ. cf. ՔԱՂԻՐԹ, ըստ ՟Բ նշ։
մ. ἠδύφωνος dulcisonus. Քաղցրաձայն. եւ ախորժալուր. հեշտալի. եւ քաղցր բարբառով՝ ձայնիւ կամ լեզուաւ.
Ո՛վ հրէայ քրիստոսամարտ։ Ըստ քրիստոսամարտիցն մոլորութեան։ Ու՞ր քրիստոսամարգ լեզուն. (Վեցօր. ՟Թ։ Կիւրղ. գանձ.։ Սարգ. ՟ա. յհ. ՟Ա։)
Պօղոսի՝ աստուածաբան եւ քրիստոսաշարժ լեզուին։ Քնար լիցի մեր հոգին, եւ քրիստոսաշարժ կնտնգոց միտքն. (Վրդն. քրզ. եւ Տօնակ.։)
Կէտոսն զբերանն եբաց յելս աղօթկերութեան, եւ զլեզուն փոխ տուեալ ի բանից բարբառս. (Փիլ. յովն.։)
Զրպարտեցաւ յանաստուածախօս լեզուաց նոցա. (Սեբեր. ՟Զ։)
Յանճարակութենէ (տպ. յանճարութենէ) կապանացն այլ ինչ ոչ կարաց, բայց զայս՝ զի զլեզուն ծամեաց եւ եթուք յերեսս պոռնկին. (Վրք. հց. ՟Ե։)
Ո՞ր լեզու որում դասու հասցէ յաշակերտութիւն. (Եղիշ. ՟Բ։)
Առաջարկութիւն քրիստոսամարտիցդ։ Լեզուագարի յաւէտ ձեր առաջարկութիւնդ. (Կիւրղ. գանձ.) ուր եւ ստէպ գրի՝ Յառաջարկութիւն։
Արձակերասանակ (կամ արձակերեսանակ) լեզու. (Ոսկ. եփես.։)
Արտաբերութիւն բանին լեզուաւ. (Երզն. քեր.։)
Մեք զբանականութիւն յայտնի կացուցանեմք ի ձեռն լեզուիս, եւ այլն. (Մաքս. ի դիոն.։)
ԳՐԱԴԱՐՁՈՒԹԻՒՆ ասի յոմանց եւ Փոխարկումն գրոյ յայլ գիր ի մէջ այլ եւ այլ լեզուաց. զոր մեք Տառադարձութիւն ձայնեմք։
Չարալեզու. հայհոյիչ.
Զսամոստացւոյն ցամաքեցոյց զդժնդակաբարբառ զլեզու. (Թէոդոր. մայրագ.։)
Եւ այս առանձինն իմն է եբրայեցւոց, եւ դժուարիմաց ի մեր լեզուս. (Կիւրղ. թագ.։)
Այլում թարգմանութիւն լեզուաց։ Եթէ թարգմանութիւն ունիցի. (՟Ա. Կոր. ՟Ի՟Բ. 10։ ՟Ժ՟Դ. 26։)
Յունարէն թարգմանութեանս տըւչութիւն։ Եօթանասնից արանց հեբրայեցւոց թարգմանութիւն՝ յաշխարհին լեզուէ ի յունարէն լեզու դարձուցեալ։ Այս ըստ եօթանասնիցն թարգմանութեան. (Եւս. քր. ՟Ա։)
լեզուանի գոլն. շատխօսութիւն. շաղփաղփութիւն.
Կատաղի լեզուանութիւն։ Բանք օրինութեան եւ լեզուանութեան։ Յուտան ի լեզուանութիւնս իւրեաց. (՟Բ. 89։ Վեցօր. ՟Թ։ Մխ. առակ.։)
Հրաբուղխ եւ կայծակնատարափ ցոլացմամբ կիզանող լեզուաց. (Նար. յովէդ.։)
Զանդուռն լեզուն կարկեցուցանել։ Կարկեցոյց զհրէայսն։ Կարկեցոյց զիշխանն մահու։ Ըմբերանալ եւ կարկեցուցանել զնոսա. (Պրպմ. ՟Լ՟Ը։ Նար. յովեդ։ Տաղ.։ Ոսկ. ՟բ. կոր.։)
Բանն համաշխարհական՝ որ կայ ի լեզուս շինակեաց արանց (իբրեւ առած). (Տօնակ.։)
Աւաղական ձայնարկութեամբ։ Լեզուիս եւ շրթանցս ձայնարկութեամբ. (Նար. ՟Ի՟Զ. ՟Ղ՟Գ։)
Թարգմանց բազում լեզուաց եւ գրոց ճարտարապատումք. (Ոսկիփոր.։)
Լեզու սուտ, եւ սիրտ մեղսախորհուրդ. (Մծբ. ՟Ժ՟Թ։)
Պահանջեսցուք յառաջամարտկացն նախասացութեան զպատճառս։ Է ինչ՝ որ վեր ի վայր է նախասացութիւն լեզուին. (Փիլ. նխ. ՟բ. եւ Փիլ. լիւս.։)
Ամենայն լեզու՝ որ նոյնբանութեամբ յայլ լեզու թարգմանիցի, մթին առնի. (Կիւրղ. թագ.։)
Պահել զքեզ ի չարախօսութենէ օտար լեզուէ. (Առակ. ՟Զ. 24։)
Այրեաց զչարսն լեզուաւ իւրով (Եղիա), եւ պասքեցոյց զնոսա՛ի ջրոյ. (Եփր. համաբ.։)
Պարգեւեա՛ լեզուի իմոյ զսրբասացութիւն սերովբէիցն, որպէս զի անդադար երգեսցէ քեզ բերան իմ զսրբասացութիւն. (Եփր. ծն.։)
Առաքեցին զմեզ յաղեքսանդրիա ի լեզու պանծալի (հելլենական) ի ստոյգ յօդանալ ճեմարանին վերաբանութեան (կամ վերբանութեան). (Խոր. ՟Գ. 62։)
ՓՈԽԱԹԱՐԳՄԱՆԵԼ. μεθερμηνεύω Ընդ յն. ոճոյ՝ նոյն է ընդ Թարգմանել. յեղուլ յայլ լեզու.
Քահանայութիւն ըստ ասորւոց լեզուին հարստութիւն թարգմանի, որ է փարթամութիւն երկնաւոր եւ հոգեւոր բարեաց. իսկ ըստ հայոց լեզուիս՝ քաւիչ թարգմանի. (Միխ. ասոր.։)
Որ առ քաղթնատեան թոթովէին, ստէպ կրթութիւն զկաղ լեզու նոցա էած յուղղութիւն. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 17։)
γραμματική grammatica, -ce, litteratura. Գրականութիւն. գրագիտութիւն. . անվրէպ դպրութիւն իբր քերեալ եւ հարթեալ. արուեստ ուղղախօսութեան եւ ուղղադրութեան ըստ կանոնաց բնիկ լեզուի գրոց.
Զբերան բամբասանօք պղծեցի, եւ զլեզու իմ դատարկ բանիւք աղտեղացուցի. (Եփր. խոստ.։)
Ի լեզու սորա խօսբանն Աստուած զեղանակ իւր արարչակցութեան ն ընդ հօր. (Լմբ. առակ.։)
Աղաղակ առ Աստուած ոչ իմանամք միայն զլեզուոյ արտաձայնութիւն. (Լմբ. սղ.։)
Զլեզուագարիցն առ ի պապանձեցուցանել զաւելաբանութիւնս. (Յհ. իմ. պաւլ.։)
Զի զյաղթանակ բարեմասնութեանն՝ որ առ քեզ եղեն, անարգել լեզուով խօսեսցի. (Նար. ՟Խ՟Զ։)
Գոչօղն (ձայն) նման է հոսման ի ձեռն բերանոյ եւ լեզուի ի բնական գործարարութեան լսելեօք յինքն պեղեալ. (Փիլ. լիւս.։)
Դժուարալուր նախադասութիւն (յօդից ի յոյն լեզու, որպէս եւ յիտալականն).
Յառատութենէ լեզուիս մերոյ եւ գրոյս յոքնագոյն՝ ո՛չ այսմ կարօտանայ դժոխադասութեան. (Մագ. քեր.։ (որ առ Երզն. գրի՝ դժոխադատութիւն։))
Ընդարձակութիւն պատմութեան, կամ լեզուի, ապացուցի, խորհրդոց Քրիստոսի, ձեռին, կամաց, կեղոյ չարի։ Յընդարձակութեան վայելումն։ Առնել ընդարձակութիւն ի վրդովմանց։ Կապելոց կամ նեղելոց ընդարձակութիւն, եւ այլն. (Խոր.։ Պիտ.։ Լմբ.։ ՃՃ. եւ այլն։)
Ոչ ընդունայն զաստուածային բանն լեզուօք թաւալեցուցանել, այլ հաստատել վարուք. իբր յածեցուցանել. (կամ ռմկ. լըղըրճըկել) (Վանակ. յոբ.։)
Տումարին անուն ի մերասեր ազին լեզու թուի թէ զհամարողականն դնե թիւ, եւ զժամանակագրականն. (Գր. տղ. թղթ.)
Իմաստացո՛զլեզու իմ ճառել զսքանչելի գործս քո։ Անզգամ էի, եւ իմաստացուցէր. (Եփր. գալստ. եւ Եփր. կտակ.։)
ինքնասիրութեան պատրաստեաց զլեզուն ւր սուսեր սաստիչ. (Խոր. ՟Բ. 64։)
Մկրտութիւնն հոռոմ լեզուաւ լուսաւորութիւն (քօ՛դիսմա) անուանի. (Լծ. ածաբ.։)
Ծանրախօսութիւն նորա եւ կապանք լեզուի նորա ոչ արձակեցան. (Եփր. ել.։)
Ըստ կարգաբանութեան խօսից անթարթափ լեզուոյ. (Նար. խչ.։)
Որոց՝ եւ ի բաժանել լեզուացն՝ չար համաձայնութիւնն խափանեցաւ. իսկ աստ զցրուեալսն յաշտարակէն զազգս ի հոգեւոր համաձայնութիւն էած տէր մեր. (Յհ. իմ. եկեղ.։)
Անձնիշխան միտք յորժամ ոչ ամբոխի ի հողմակոծութենէ լեզուիդ. (Լմբ. պտրգ.։)
Առանձին իմն բարբառդ այդ (յատկութիւն լեզուի) հեբրայեցւոց կարի իսկ յոյժ շլմորեցուցանէ զընթերցօղսն։ Բայց ոչ շլմորեցոյց զմիտսն յայլեւայլ բանիցն. (Կիւրղ. ծն.։)
Տէր Աստուած նայեցեալ ի նոցա պակասամտութիւնն՝ անդ խառնեաց արբոյց նոցա զխառնակութիւն լեզուացն բաժանման. (Ագաթ.։)
Յոգւոյն յառաջնորդականէն ձգտեալ (լեզու կամ բան մարդկային՝) զձայնին գործի գեղեցիկ յարմարեալ պատկանաւորաբար բախէ. (Փիլ. լիւս.։)
Մի ոք սովորեցուսցէ ի կրօնաւորաց զլեզու իւր՝ հակառակել. (Շ. ընդհանր.։)
Ի լեզուի յանցանացն վայրախօսութեան լրբանաց. (Մաշկ.։)
Լեզու ունիս, որով հոգեւորական հացն նմա քաղցրացուցանես։ Զդառնութիւն ջուրցն քաղցրացոյց։ Քաղցրացոյց ճաշակօքն զհրեշտակս եւ զմարդիկ. (Սարգ. ՟ա. պ. ՟Գ. ՃՃ.։)
Գործած անօթոյ. եւ Գործի, գործարան, որպէս լեզու վասն խօսելոյ.
Թէպէտ եւ էառ բերանովն եւ լեզուովն անօթագործութիւն, ոչ ի յոյժ քաջայարմարն. (Փիլ. ել. ՟Բ. 44։)
Զաստեղագիտութեան մատեանս նաեհան ի յունաց լեզու. (Եւս քր. ՟Ա։)
Դիւրաշարժութիւն անուոյ, կամ լեզուի, երիտասարդական հասակի. (Լմբ. առակ. եւ Լմբ. սղ. եւ Լմբ. պտրգ.։)
γλωσσαλγία (իբր լեզուացաւութիւն) linguae prurigo φλυαρία nugacitas, loquacitas, verba frivola Լեզուագարիլն. զրախօսութիւն. շաղփաղփութիւն. բանդագուշանք. յիմարաբանութիւն. լեզուին տալը.
Զի՞նչ է այնքան յաղագս բանին պատուասիրութիւնն եւ լեզուագարութիւնն. (Առ որս. ՟Ա. ՟Բ. ՟Զ։)
այլ է այս բազում լեզուագարութիւն եւ ի անիմաստութիւն հաւաստի ցուցումն։ Քրիտոսամարտիցն հայր, եւ լեզուագարութեանն նոցա բղխօղ բանսարկուն։ Ո՞վ ոք այսքան լեզուագարութեանդ ձերոյ ներեսցէ. (Կիւրղ. գանձ.։)
Ազգի ազգի լեզուադարութեամբ չարախօսել։ Ի լեզուագարութիւնս, ի բամբասանս, ի շատխօսութիւս։ Ի լեզուագարութիւն ամբարշտաց. (Արծր. ՟Ա. 15։ Սարգ. յկ. ՟Ը։ Իգն.։)
Օտար եւ կամ եղբայր հայհոյիցէ ամենայն լեզուագարութեամբ. (Պղատ. օրին. ՟Է։)
Ի մարգարէութիւնս, եւ ի լեզուախօսութիւնս. (Սարգ. ՟ա. յհ. ՟Զ։)
Այլատարազ լեզուախօսութիւնն ի հոգւոյն տուեալ։ Շնորհս մարգարէութենէ, կամ լեզուախօսութենէ. (Լմբ. ստիպ. եւ Լմբ. սղ.։)
Յայսոսիկ խօսին (լեզուք) հաւանաբանութեամբք առաւել քան զամենայն սուր երկբերան. (Բրս. երրորդ.։)
Օտարութիւն եւ տարբերութիւն լեզուի, բարբառոյ.
Ի համանուն քրիստոնէէ վասն տարալեզուութեան խորշի. (Լմբ. պտրգ.։)
χρηστολογία suavis sermo, blandiloquentia. Բան քաղցր՝ ամոքիչ ի բարին, կամ հրապուրիչ ի չար անդր. անուշ խօսք, անուշ լեզու.
Կայաք եւ ծաղր առնէաք զընկերացն քարուականութիւն։ Կամի՞ք թէ արձակեցից զլեզու, եւ ցուցից՝ թէ ո՛րչափ քարուականութիւն է. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 13։ եւ ՟Բ. 24։)
Զանճառագործութիւնսն ոչ կամելով ասել, ատամամբք զլեզուն հատեալ՝ յառաջագոյն մեռանէր. (Մագ. ՟Ա։)
Անորոշաբար արուեստակցութեամբ՝ լեզուօք հրեղինօք. (Նար. գանձ առաք. եւ Նար. մրգ.։)
Ձեւ մերոյ (յոյն) լեզուոյ ոչ հանդիպի յարմարութեան եբրայական գեղեցկաբանութեան. (Նիւս. երգ.։)
Ուստի գեղեցկաբանութիւնի ի միոյ խոշոր լեզուէն. (Վրդն. ծն.։)
Լեզուաց եւ խօսից թիւրութեան ի գեղեցկաբանութենէ. (Երզն. քեր.։)
Երիւար արքունի է լեզուդ. եթէ ընդարձակերասանակ թողուցուս օցտել եւ խայտալ, սատանայի եւ դիւաց հեծանելիք լինիցին. (Ոսկ. մ. ՟Բ. 26։)
ՃԱՐՏԱՐԱԼԵԶՈՒՈՒԹԻՒՆ կամ ՃԱՐՏԱՐԱԼԵԶՈՒԹԻՒՆ. որ եւ ՃԱՐՏԱՐԼԵԶՈՒԹԻՒՆ. Ճարտարութիւն լեզուի կամ լեզուաւ. եւ Լեզուագիտութիւն. տիլպազութիւն. եւ աղէկ կամ շատ լեզու գիտնալն.
Ճարտարալեզուութիւն կարող էր ընդունել ի հոգւոյն. (Ոսկ. ՟ա. կոր.։)
Ճարտարալեզութեամբ կախարդէր զբաղմանց լսելիս. (Լաստ. ՟Ի՟Բ։)
Ճարտարալեզութեամբն այնքան կախարդեն զլսելիս ձեր. (Սարգ. ՟բ. պ. ՟Գ։)
Յղկեալք յօրինեալք ճարտարախօսութեամբ լեզուի. (Վեցօր. ՟Զ։)
Ճարտարասանութեամբ եւ արագ լեզուով. (Ոսկիփոր.։)
Ո՛վ խաչ ... քաջալեզուացն ճարտարասանութիւն. (Եպիփ. խչ.։)
εὑγλωττία eloquentia, facundia. Պերճախօսութիւն. ճոռոմաբանութիւն. ճառատանք. որպէս յն. քաջալեզուութիւն.
Եթէ զլեզուն ոչ պարկեշտացուցանիցէ. (Մանդ. ՟Գ. կամ Եփր. պհ.։)
Յանցանելն ընդ ծովն կարմիր՝ մոռացան զեգիպտացի լեզուն, որպէս յաշտարակաշինութեանն. (Տօնակ.։)
Որպէս թէ հրեղէն լեզուաւն աստուածաբանութիւնս բարբառին. (Սարգ. ՟բ. պետ. ՟Դ։)
Լուսաւորեալ լեզուօքն հրեղինօք՝ հրեղինօք՝ զբազմաստուածութեանցն վանեցին զմոլորութիւն. (Գանձ.։)
Լեզուք պիղծք ունայնաձայնութեամբ. (Առ որս. ՟Ա։)
Երկեաւ ի մահուանէ, եւ զմանինեցոցն ընդ բերանեաց զլեզուս, որք ստուերակերպութեամբ նօթճեն զմարդեղութիւն նորին փրկանակն բանի. (Թէոդոր. մայրագ.։)
Յոյնք ի յաւանայ, որ էր մի յառաջնորդաց աշտարակագործութեանն։ Զամենայն եղեալս յաշտարակագործութենէն մինչեւ առ մեզ։ Ի ժամանակի աշտարակագործութեանն մի լեզու ի բազումս բաժանեցաւ. (Եզնիկ.։ Խոր. ՟Ա. 6։ Ոսկ. ՟ա. կոր.։)
ՃԱՐՏԱՐԱԼԵԶՈՒՈՒԹԻՒՆ կամ ՃԱՐՏԱՐԱԼԵԶՈՒԹԻՒՆ. որ եւ ՃԱՐՏԱՐԼԵԶՈՒԹԻՒՆ. Ճարտարութիւն լեզուի կամ լեզուաւ. եւ Լեզուագիտութիւն. տիլպազութիւն. եւ աղէկ կամ շատ լեզու գիտնալն.
Ճարտարալեզուութիւն կարող էր ընդունել ի հոգւոյն. (Ոսկ. ՟ա. կոր.։)
Ճարտարալեզութեամբ կախարդէր զբաղմանց լսելիս. (Լաստ. ՟Ի՟Բ։)
Ճարտարալեզութեամբն այնքան կախարդեն զլսելիս ձեր. (Սարգ. ՟բ. պ. ՟Գ։)
Ոչ զբովանդակ զպայծառութիւնն բանին՝ անհաւատիցն արկանել առաջի յայպանումն, այլ այնչափ կայծակնաճաճանչեցուցեալ, որով գազազացան մոգուցն լեզուք. (Խոր. ՟Գ. 65։)
Բ. Նոյնպէս եւ ի տառադարձութեան յայլոց լեզուաց ի մերս՝ դնի ի մեզ բ, կամ վ, կամ ւ, ուր առ նոսա է պ, կամ վ. զոր օրինակ պետրոս, աբգար, բէլ, բարսեղ կամ բարսիլիոս, կամ վասիլ. բիւզանդիոն, բեկտոր, սեղբեստրոս, բեկար, եւ այլն. ի յույն եւ ի լատին ասի բէդռոս, բեդռուս. ավկարոս, ապկարուս. վասիլիոս, պազիլիուս. վիզանդիոն, պիզանցիում. վիգդօռ. սիլվէսդէռ կամ սիլուէսդռօս, վիդարիուս. եւ այլն. որպէս եւ պարսկերէն. բէրէսդ, ի հայերէն լինի պարիշտ, կամ պաշտ։
Բ. Անուն գրոյս Բեն, ուր նմանաձայնն առ այլս ասի բէ, կամ բի, կամ փէ. իսկ երկրորդ տառ այլոց է պէ, պէթ, վիթա։ Եւ են միջակքն, բենն ի մէջ մենի, պէի, եւ փիւրի. Թր. քեր.։ Բենն, բնութիւն բանի ի քեզ բղխէ, զկաթն իմասից արբուցանէ. ձեւովն իւրով վարդապետէ, ըզխոնարհիլն որդւոյ պատմէ։ Բենըն՝ բանից, ասէ, չարաց, սանձեա զլեզուդ վասն ընկերաց. նաեւ ի բան բամբասանաց դիր պահապան քոյոց շրթանց. Շ. այբուբ.։
Առ փափկութեան տառիս գ, երբեմն յայլ լեզուս նոյն բառ գտանի առանց այսր տառի. զոր օրինակ, գառն, գարուն, գիտեմ, գինի. ըստ յն. ասի, առին կամ առնիօն, էար կամ ար, իտէօ, իտա, ինօս, եւն։
Գիմըն գըրովք ածային՝ ուսուցանէ խրատել լեզուին։ Գիմըն գանձէ քեզ բիւր բարի, գրելով զիմաստս ի տախտակի. (Շ. այբուբ.։)
Փոխեցին զկենն առ եչ». իմա՛ ըստ յարմարութեան փափուկ տառիս յն. γ . զոր օրինակ ἄγιος որ է սուրբ, բացատրի յայլ լեզուս հնչմամբս՝ ա՛յիօս, ա՛ղիօս, ա՛կիօս, հա՛ճիօս. յորմէ եւ ἄγια σοφία , այա սօֆիա։ Որպէս եւ յայլազգականն գրեալ բառքդ էկէր, էկրի, կիւվէկիւ, առաւել հնչին էյէր, էյրի, կիւվէյի։
Ձայնաւոր տառ՝ միջասահման ընդ է եւ ի. եւ լծորդ ընդ նոսա, որպէս եւ ընդ ո, ւ, եւ ու։ Նմանաւոր հնչումն չի՛ք յայլ լեզուս, եթէ ոչ զօրութեամբ՝ իբր կլանելով եւ սղելով. միայն առ թուրքս (որպէս եւ առ անգղիացիս) կայ այս ձայն որոշակի. զոր օրինակ, սաթը՛ն ալտը՛մ, ըլըճագ։ Առ յոյնս կայ η , իթա անուանեալ, այլ այժմ հնչի որպէս ի՛, եւ յոմանց՝ է՛. գուցէ հնչելի ը. քանզի եւ սա նովին անուամբ կոչի ի մեզ ըեթ, ըթ, եթ։
Ի 3 Տառ ձայնաւոր՝ իբրեւ հնչեցալ Ի, եւ անուանեալ Ինի կամ Ին. միջակ ըստ ամանակին, վասն որոյ եւ երկեմանակ ասի, երբեմն ձգտեալ երկարաւ, եւ երբեմն ամփոփել սղիւ։ Եթէ յայլ լեզուս ի՝ իցէ յառաջ քան զբաղաձայն, պահի եւ ի մեզ ի. զորօրինակ իսրայէլ, իսահակ, իդոս, իկոնիոն, իգնատիոս, իտաղիա, եւ այլն. ապա եթէ ի, իցէ առ այլս յառաջ քան զայլ ձայնաւոր, (որ յայնժամ առ լատինս կոչի ի՛ երկայն իբրու մերս ե) Փոխի առ մեզ ի յ. զոր օրինակ յովտ, յովբ, յակովբ, յեսու, յիսուս, յուստոս, եւ այլն։ Ի. Ընդ Ւ տառին, սովորաբար երկրաբառգործէ իւ, իբր եու. զի յորժամ իցէ զկնի նորա բաղաձայն տառ բնական՝ այլ ոչ դիմորոշ յօդ, հիչի ի մեզ՝ ո՛չ որպէս գաղղիականն u, կամ որպէս զայլազգական ձայնսդ իւսթ, կիւնահ, կիւլ, եւ այլն, այլ իբրեւ եու. վասն որոյ եւ անխտիր գրի ըստ նախնեաց, իւր, բեւր, աղբեւր. միւս, մեւս. հիւր, հեւր. հարիւր, հարեւր, եւ այլն։ Իսկ յայլ տեղիս իւ ՝ հնչի որպէս գրեալ թաւանշանաւ՝ նուրբ իվ, զոր օրինակ, թիւ, քիւ, բանիւ, բանիւն, երիւար, եւ այլն։ Ի, կամ ի. նշան թուոյ՝ է Քսան կամ քսաներորդ. զի որպէս յայբէ մինչեւ ի թոյ՝ նշանակ միաւոր յաւելուածոյ են տառք, զկնի ժ տառի տասնաւորս ի մէջ բերեն յաւելուածս։
Տառ բաղաձայն, անուանեալ Ծայ, մի ի կիսաձայնից, եւ կրկնակ, զի զօրութեամբ փակէ յինքն զոյժ տառիցս, տղ, դղ, տճ. միջակ ընդ զ, եւ ընդ ձ. զի մեղմ է քան զձ, եւ ուժգին քան զհնչիւն զայի։ Ոչ գտանի յայլ լեզուս, բաց ի վրղացւոյն՝ յորում յաճախեալ է յոյճ, եւ ի լեհացւոյն։
Հ. Յաճախեալ է ի մեզ. Զի որ ի յայլ լեզուս գրին ἁλόη Aloe Εἱρώδης Herodes ῤήτωρ rhetor όδος Rhodus ώμη Roma αχήλ Rachel, ի մեզ գրին եւ հնչին. Հալուէ, հերովդէս, հռետոր, հռոդոս, հռովմ, եւ այլն. եւ անխտիր ասի՝ եբրայեցի, հեբրայեցի. աբրաամ, աբրահամ. եղիա, հեղիա. որպէս եւ Հեռ, ըստ յն. ասի է՛ռիս։
Ղ. Դնի ի մեզ, ուր ուրեք յայլ լեզուս է լ. որպէս ղեւի, ղեւոնդ, ղամբար, էղի էղի. եւ այլն։ Իսկ γ տառն յունաց դուն ուրեք լինի ի մեզ ղ. այլ հասարակօրէն փոխի ի գ. զոր օրինակ ղաթոն, կամ ագաթոն. գէորդ, գրիգոր եւ այլն։
Ճ. Թէեւ յայլ լեզուս երբեմն փոխեսցի ի կ, ղ. այլ ի մեզ յամենայն լեզուաց անտի վերածի ի գ. զի որ առ այլս ասին ճէպրայիլ, կապրիէլ, ղավրիէլ. կամ ճէհօն, կիյօն, ղէօն, եւ այլն, ի մեզ լինին գաբրիէք, գեհօն, եւ այլն։
Յ. Դնի ի սկիզբն յատուկ անուանց ուր ուրեք յայլ լեզուս իցէ ի ՝ յառաջ քան զայլ ձայնաւոր. զոր օրինակ Յակոբ յեսու, յովբ, եւ այլն։ Ուստի ի Քեր. երզն. յովհաննէս՝ գրի նաեւ իովհաննէս, զի յայլ լեզուս ասի իօհաննէս, կամ եօաննէս։
Տառ բաղաձայն ի կարգէ կիսաձայնից եւ նայից՝ նուրբ. եւ անուն նորա Նու, կամ Նոյ. սեռ. Նուի կամ նոյի. յայլ լեզուս՝ նուն, նի, նիւ, էն, կամ էննէ.
Գիր բաղաձայն, ի կարգէ կիսաձայնից եւ կրկնակաց, անուանեալ ի մեզ Շա, կամ Շայ. որ ըստ արաբ. եւ եբր. շին. իսկ յայլ լեզուս կա՛մ պակասի այս ձայն, եւ կամ բացատրի կրկին եւերեքկին տառիւք, ոս, ոչ, սչհ, սք, քհ. եւ ըստ յն. քսի՛, եւ ս, որք երբեմն տառադարձութեամբ փոխին ըստ հայումս ի շ. զոր օրինակ Արտաշատ, արտաշէս. ի յն. ասին արդաքսա՛դի, արդաքսէ՛րքսիս. որպէս եւ Շաբաթ, շամրին, շամրտացի, շամիրամ, շիղայ, շմաւոն, շուշան, շօշ, շապուհ. արշակ, վշտասպ, եւ այլն. ի յն. եւ յայլ բազում լեզուս ս տառիւ արտասանին։
Ի տառադարձութեան ունի զտեղի կ, եւ գ եւ ք տառից այլոց ազգաց. զի անխտիր ասի՝ աշխարհ չինաց, քինէացւոց, կինաց, գինաց, կամ ճենաց, սինէակւոց, հետեւելով ձայնից զանազան լեզուաց։ Որպէս եւ ի մեզ Չորք եւ Քառք են նոյն. լծ. ընդ պրս. չառ, ջահար. եւ բառս Չոր ըստ թ. է գուրու, եւ ըստ յն. քսիրօ՛ս. յորմէ ռմկ. չիրօզ ՝ ձուկն չորացեալ։
Ռ. Ի սկզբնատառս հասարակօրէն կազմէ զբառ օտար ի լեզուէ մերմէ. որպէս տեսցես։
Ի սկզբան բառից նախ քան զայլ բաղաձայն՝ հասարակօրէն հնչէ ըս. զոր օրինակ, սագտանել՝ է ըստգտանել. ստանձնել՝ ըստանձնել. սթափ՝ ըսթափ, ստերջ՝ ըստերջ. սկիզբն՝ ըսկիզբն, որ գրի եւ իսկիզբն, եւ այլն։ Բայց ուր բուն բառն իցէ սու կամ սի վանկիւ, յայնժամ յածանցս իւր՝ որպէս եւ ի հոլովս՝ թէ եւ գրեսցի պարզ ս, հնչէ սը. զոր օրինակ սուգ, սգոյ՝ այսինքն սըգոյ, սգալ՝ այսինքն սըգալ. սուտ, ստոյ, ստել. սուր, սրոյ, սրել. սիկ, սըկանալ. սին, սնոտի, սնանալ, եւ այլն։ զբառսդ՝ սպանանել, սպիտակ, սկիհ, սքեմ, սփիւռ, սփռել, եւ այլն. լույս ուղիղ տեսութեան եւ համեմատութեամբ հայկական եւ օտարազգի արմատոց՝ պարտ է արտաբերել՝ ըսպանանել, ըսպիտակ, ըսկիհ, ըսքեմ, ըսփիւռ, ըսփռել. այլ ի տեղիս տեղիս արտաբերին, սըպանանել, սըպիտակ, սըկիհ, սըքեմ, սըփիւռ, սըփռել։ Որպէս եւ բառդ ոպայ՝ որ առ մեօք հնչի ըսպայ, ուստի եւ ըսպարապետ, ըստ այլ լեզուաց է սէպտ, սիբահի։
Լծորդ է երբեմն եւ ընդ լ. որ է թոթով. ր. կամ ղ. զոր օրինակ սրանալ, սլանալ. բելիար, ըստ այլոց պելիալ։ Որպէս եւ ռմկ. անխտիր ասի. ըսեր եմ, տեսեր ես, գացեր է. կամ ասել եմ. տեսել ես, գացել է. (որ մերձ եւս է ի գրոց լեզուն, ասացեալ, տեսեալ, գնացեալ)։
Յայլ լեզուս յաճախեալ է ռ կամ ր որպէս ի մէջ բառից, նոյնպէս եւ ի սկզբան եւ ի վերջէ. այլ ի մեզ միշտ դնի ի մէջն, կամ ի վերջն. իսկ սկզբնաւորեալքն ր կամ ռ տառիւ են այլազգական բառք, թէ չիցեն կրճատեալք ի հայկական բառից.
Ց. Չի՛ք յայլ լեզուս՝ բաց յոմանց. եւ ի վրացւոյն, յորում շատ են ձայնք ձայնի եւ ցոյի։
Բայց իմաստունք անգամ ստէպ վարանէին եւ ցարդ եւս վարանին, թէ ուր դնի ըստ հին գրչութեան, Աւնան, Սաւսան, Սաւսակիմ, Լաւոդէ, եւ այլն, արդեօք իբր աու՞ վերծանելի իցէ, եթէ իբր օ՛. զոր դիւրին է որոշեալ՝ հայելով յայլ լեզուս. զի հիշելի է ըստ նոցա, անուան, սօսան, սուսակիմ, լօոդէ, եւ այլն։ Որպէս եւ վիպակ սովորութեամբ գրեալքն կամ իբր ռամկօրէն հիշեաւ արտաբերեալքն՝ օգոստոս, աւրեղիոս, պաւղոս եւ այլն։ Եւ չեն ինչ զարմանք. զի եւ իտալացիք՝ որոց լեզուն է ռամկականն լատինականի, ասեն օ՛ռօ, կօտէ՛րէ, բա՛օլո կամ բօ՛լօ, ուտիռէ կամ օտի՛ռէ. փոխանակ լատին ձայնիցս՝ աւռում, կաւտէ՛րէ, բաւլուս, աւտի՛րէ, եւ այլն։
Նոր այս նշանագիր՝ ձայնեալ ըստ այլ լեզուաց ֆէ, ֆի, էֆֆէ, չիք ի մեր բարբառ. այլ փոխանակ նորին վարիմք զտառդ փ, երբեմն եւ վ, ւ. որպէս եւ լատինք, թէպէտեւ ունին F, բայց զյունական բառս գրեալս տառիւն Φ , վերածեն ի փհ, ph հնչելով ֆ։ Իսկ եբրայեցիք եւ այլ արեւելայք՝ է՛ զի տարաբերեն ֆ, եւ է՛ զի փ։ Ի մեզ յետ ՟Ժ՟Ա. կամ ՟Ժ՟Բ. դարու ի լատինացւոց առին կիլիկեցիք՝ զայլոց բառս դրոշմել ֆ նշանագրով. զոր օրինակ.
Քրիստոսասիրաց, որ նորին լեզուոյ եւ ազգի են». այսինքն ի նոյն լեզուէ եւ յազգէ. (Յհ. իմ. ատ.։)
Բերանն որպէս փանդեռն է, եւ օդն որպէս զաղիսն, զանգիկն իբրեւ զէշն, լեզուն որպէս կդընտոց. (Ոսկիփոր.։)
ՈՉ կրկնեալ, պահմամբ բացասական նշանակութեան ի մեզ. (որ յայլ լեզուս չիցէ կրկնեալ)
Առաջինս եւ երկրորդս եւ երրորդս, եւ որ ի կարգին։ Ումեմն բան իմաստութեան, ումեմն թարգմանութիւն լեզուաց, եւ որ ի կարգին. (Խոր. ՟Բ. 7։ Պիտ.։)
Եւ օձն էր իմաստնագոյն քան զամենայն գազանս։ Եւ եղիցի գան՝ օձ դարանակալ ի ճանապարհի։ Առաքեաց օձս կոտորիչս։ Հարուածովք կամակոր օձիցն։ Ի վերայ վիշապ օձին կամակորի (այսինքն գալարելոյ)։ Սպանցէ զնա լեզու օձի.եւ այլն։
Այս ազգ (դիւաց) ոչ ելանէ՝ եթէ ոչ աղօթիւք եւ պահօք։ Ուռկանի արկելոյ ի ծով եւ յամենայն ազգաց (ձկանց) ժողովելոյ։ Ճագար ազգ անհզօր։ Սերմանել սերմն ըստ ազգի։ Կենդանի ըստ ազգի։ Գազանս երկրի ըստ ազգի. թռչունս թեւաւորս ըստ ազգի։ Ազգ լեզուաց. եւ այլն։
կամ ԱՂՓ. այս ինքն Այբ, կամ ալֆա. ալէֆ, էլիֆ. Նախկին տառ յայլեւայլ լեզուս։ Գրի եւ ԱԼՓԱ, ԱՂՓԱ.
Գլխակորեալք եւ ակն ի խոնարհ՝ լեզուակապք կան առաջի. (Մանդ. Դ։)
Յայլ լեզուս բացատրի երբեմն ոյժ դերանուանս՝ իբր այդպիսի, կամ այդչափ. ատանկ, ատչափ մենծ. շէօյլէ. շուգըտար.
Սկսան խօսել յայլ եւ այլ լեզուս (կամ յայլ եւ յայլ, կամ յայլ լեզուս). (Գծ. Բ. 4։)
Խօսեցան յայլ եւ յայլ լեզուս. (Ճշ.։)
Յանցանք՝ որում չիք ներումն թողութեան, այն զի անզեղջ է ի չարիսն։ Չի՛ք այլ խիստ եւ նուրբ ճանապարհ քան զլեզուին պահպանութիւնն, այն զի դիւրաշարժ է ... Է՞ր վասն գնէ զնոսա հզօրս, այն զի նոքա անմարմինք են, եւ մեք մարմնաւորք։ Այն զի վերջացաք ի սահեցմանէ իրաց կենցաղոյս նայել ի սքանչելի փառս այսր աւուր. (Լմբ. ատ. եւ Լմբ. սղ. եւ Լմբ. համբ.։)
Ասի եւ դեւ՝ ոգի, այլ ոգի չար. զոր թէպէտ եւ ի մեր լեզու այս չար ասեմք, որպէս ի խարանաց հարցն մերոց առաջնոց ըստ սովորութեան ի մեզ կարգելոյ, այլ գիտեմք՝ եթէ այսն հողմ է. (Եզնիկ.։)
ὁφθαλμός. oculus, ὅμμα, ὅψις, aspectus, facies որ եւ ԱԿՆ. (լծ. ար. ա՛յն, լտ. օ՛գուլուս թ. կէոզ. սանս. աքշի իսկ ի լեզու սլաւեանց օգօ է ակն, եւ օ՛չի աչք) Գործարան տեսութեան. տեսանելիք։ cf. ԵՐԵՍՔ։
Առիւծք եւ արջունքն եկեալ զոտսըն լեզուին. (Տաղ ի յակոբայ։)
ԲԱՆ. Իբր Բարբառ, լեզու.
ԲԱՌ. որպէս Բարբառ. լեզու.
Բազմագէտք, եւ ամենայն լեզուաց գէտք. (Երզն. քեր.։)
Էական դերանուն, երկրորդ դէմ, σύ tu Էական դերանուն, երկրորդ դէմ, առ որ ուղղի բան. որ եւ յայլ լեզուս, դու, դիւ, դի, սի կամ սիւ, սէն, շէն, եւ այլն.
Դատարկ է երգ լեզուի առանց իմաստից մտացն. (Վրք. հց. ՟Բ։)
ՅԵՐԳ ԱՐԿԱՆԵԼ. Վարել զբանս կամ զլեզու ի կարգ երգոց.
Զօրհնութիւնս յերգ արկեալ նուագէ։ Զլեզուս մեր յերգ արկեալ՝ ասացուք. (Ճ. ՟Գ.։)
Լեզու ունիս, ո՛չ զի զայլս յերգ արկանիցես, այլ զի զաստուծոյ գոհացօղ լինիցիս. (Ոսկ. եփես.։)
ԵՐԻ. առ երի. յերի. իբր նխ. Ի կողմն մի. ի միում թեւի. առընթեր. քովը, մէկ դին .... որ յայլ լեզուս ասի Առ բազկաւն։ Առաւել կարծի զարեւմտեան կողմն նշանակել, բայց ցուցանէ եւ զարեւելեանն, եւ այլն.
Ըստ լեզուս իւրեանց։ Ըստ ծնունդս իւրեանց։ Ըստ տոհմս իւրեանց։ Ըստ տունս ազգացն՝ ոչխար ըստ երդ. (Ծն. ՟Ժ. 5. 20. 32։ Ել. ՟Ժ՟Բ. 3։)
Խաչ տրարեալ ձեռամբն ընդ ամենայն անձն իւր։ Կալեալ զլեզուէն՝ խաչ եհան. (ՃՃ.։)
Գնային ի գետն, որ լի էր մարդակեր գազանօք, որ կոչէին խիթք. եւ եկեալ խիթքն լեզուին զմարմին նորա։ Փրկեցաւ ի խթաց անտի. (Վրք. հց. ՟ժե։)
Երեխայն, որոյ կաղ էր լեզուն, ի շաւիղս կատարեալ զբանիցն ծնաւ զօրհնութիւնս ովսաննայիւ։ Ստէպ կրթութիւն զկաղ լեզու նոցա էած յուղղութիւն. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 17։)
Ողջ ածել զսիւղոբայս եւ զկապս հայերէն լեզուոյն։ Կարդեալ յօրինէր սիւղոբայիւք եւ կապօք. (Կորիւն.։)
ԿԱՊ 3 ա. ԿԱՊ. Որակ համոյ, որպէս թէ կապօղ լեզուի. տտիպ. փոթոթ.
Եւ է կար յամենայն ժամ զլեզու յորնութիւն պարապեցուցանել. (Լմբ. սղ.։)
γεῦμα gustus եւ χυμός (որ է հիւթ, համ.) humor, succus, sapor . Ճաշակ ախորժ կամ անախորժ՝ զոր առնուն ճաշակելիքն յուտելեաց եւ յըմպելեաց. առարկայն, եւ որակութիւնն կամ զգածումն լեզուի եւ քմաց եւ կոկորդաց, իրօք կամ նմանութեամբ.
Համ դնել որկորի։ Աչաց լկտեաց համ դնել։ Համ դնել լեզուի։ Չդնե՞ս փոքր մի համ անձին։ Որ համովն եւ պարկեշտութեամբն գնայ։ Եթէ համով խնամ ունիցի մարմնոյն, չէ պարտ բամբասել։ Եթէ ի չափու ունիս համով զամուսնութիւնն. (Ոսկ. մ. Ա. 21։ Ոսկ. եփես. Ոսկ. տիտ. Ոսկ. եբր.։) cf. ՀԱՄՈՅՔ։
Մռայլ առեալ է ի հայ լեզու. (Նար. երգ.։)
ՁԱԳՈՒ կամ ՁԱԳԻ ԼԵԶՈՒ. cf. ՃՆՃՂԿԻ ԼԵԶՈՒ։ (Բժշկարան.։)
Ի լեզուաց ոմանց ճարտարաց ի ճահ ճեմութեանց։ Անդէն՝ ընդ նմին կարգի ի ճահ փոխադրութեանց. (Նար. ՂԳ. եւ խչ։)
զորս եւ գտին պարսիկս լեզուաւ՝ սատակէին, եւ զքիթսն կտրեալ՝ ի շարի արկանէին. (Մամիկ.։)
Ողջ ածել զսիւղոբայս եւ զկապս հայերէն լեզուոյն. (Կորիւն.։)
Կալ ի ձախմէ ջուրցն ի վերայ ոստոյ միոյ իբրեւ ի դիտանոցի։ Շինէ իւր տուն բնակութեան ի վերայ ոստոյ միոյ առ եզերբ գետոյն։ Զարքունիսի փոխէ վերոյ անտառին յոստ մի. որ ըստ պարսկական լեզուին դուին կոչի, որ թարգմանի բլուր. (որ եւ Ոստան դըւնայ). (Խոր. ՟Ա. 10. 11։ ՟Գ. 8։)
Օտարադէմ եւ այլալեզու շարժել ի չին եւ ի մաչին աշխարհէ. (Վրդն. պտմ.։)
որ եւ ՊԱՊԱՍ, կամ ՊԱՊԱՅ, եւ ՊԱՊԻՈՍ. Նոյն ձայն է եւ բազում լեզուս՝ պէսպէս առմամբ. պապ, պապա, ապպա, բա՛բա, բաբաս, բա՛բբաս, բա՛բբօս, բօբ, եւ այլն. Մեծ հայր՝ հոգեւոր, եւ մարմնաւոր. որպէս ռմկ. պապ ասի հայր հօրն կամ մօրն. որ ի մեզ տիրապէս ասի Հաւ. բայց գտանի եւ ի գրոց բարբառ. որպէս յն. πάππος avus.
ՎԱ՛Յ. οὑαί vae! οἱμι! hei mihi ὧ!, ο!, αἱ αἱ ! vae vae! Նոյն ձայն է եւ յայլ լեզուս. վա՛յ, ուա՛յէ, ուէ՛, վէ՛, կուա՛յի, վէ՛յլ, օ՛յի, հօ՛յի, հէի՛, հէու՛, հէ՛, ի՛, օ՛. այսինքն Աւաղ. եղու՛կ. ո՛հ. ո՛վ. ո՛. ափսո՛ս.
Լինի վեռ, կամապաշտ, լեզուանի. (Ախտարք.։)
Այր սպանի ի վէրս ինձ, եւ երիտասարդ ի հարուածս ինձ։ Վէր ընդ վիրի, հարուած ընդ հարուածոյ։ Նետք տղայոց եղեն վէրք նոցա։ Ոչ վէրք, ոչ այտումն։ Սրբել զնա ի վիրաց անտի։ Վէրս ի վերայ եդին։ Լեզուին զվէրս նորա.եւ այլն։
Տաղն՝ բան ասի. (Լծ. նար.։ Իսկ թ. տիլ՝ է լեզու.)
Զի թէ գլխաւոր ցաւոց մահն՝ ի մեղաց էառ սկիզբն եւ վախճան, ո՛րչափ եւս առաւել եւ բազում ինչ անխտք ցաւոց. (Ոսկ. մ. ՟Բ. 1։) դիմազ. ՑԱ՛Ւ Է. դիմազ. որ ռմկ. եւ յայլ լեզուս ասի՝ ցաւիմ, իս. ի. կըցաւիմ .... cf. ՑԱՒԷ։
Ցոփն շրթամբք գայթագղելով կործանեսցի։ Անխրատ եւ ցոփ լեզուաւ. (Առակ. ՟Ժ. 8։ ՟Ի՟Է. 20։)
ՔԱՆ. նխ. խնդ. յամենայն հոլովբ. որ յայլ լեզուս է իբր շաղկապ՝ քան թէ, կա՛մ. եթէ՛ եւ եթէ՛. եւ ո՛րչափ. ἥ, ὐπέρ quam. քան, քան թէ.
Տեղեկացեալ՝ փոխանակ քաջի զբարին գտաք (յայլ լեզուս). որ թէ բառքդ զանազան թուին, այլ զնոյն ունին տարացոյց, զբարին քաջ գոլ, եւ զքաջն բարի։
Լեզուդ կարկամեալ կապի, կամ պէ ի փողիցդ դժնդակ մահուան հանդիպի. (Եղիշ. խրատ.։)
Զամենայն պղծութիւնս ընդ բերան ածեն։ Է ինչ՝ զոր ցերեկ ընդ բերան ածիցէ մարդն։ Ի գիշեր եւ ի տիւ զայն ընդ լեզու ածեմք. (Ոսկ.։ Եզնիկ.։ Լմբ.։)
Ակշօք զերեսն քերթեցին։ Երկաթի հրացեալ ակշօք խարել զլեզուն։ Ակշօք կորզեցին զատամունս նորա. (Հ=Յ. եւ Տէր Իսրայէլ. յնվր. ՟Ի՟Ա.։ Տէր Իսրայէլ. մայ. ՟Ժ՟Ը.։ Տէր Իսրայէլ. յուլ. ՟Ժ՟Զ.։)
Առ որովք ղէէնա աղիճ նոցին բռնադատեալ զիւրոց դաշնաւորացն գուշակել՝ իւրովի զիւր լեզուն կտրեաց. (Եւս. քր.։)
Աղբիւրանան միտք իմ, այլ սուղ է լեզուս, եւ ընդ աղօտ բանս. (Բրս. ծն.։)
Ամոլքն (առաքեալք) որ խօսեցան զամենայն լեզուս. (Ագաթ.։)
Լուսին ի գիշերի լուստտու լինի, բայց յարեւու անդ ընկղմի նա. (Եփր. ծն.։ (Յայլ լեզուս եթէ կամիցին զանազանել յարեգակնէ զարեւն, հարկին ասել, լոյս արեգական։))
Բացէ ի բաց ճանաչի՝ որ հզօր է լեզուաւ. (Սիր. ՟Ի՟Ա. 8։)
Ի հելլենացոց լեզուն զատիկն փասեք կոչի կամ գաղթ. (Տօնակ.։)
Լեզու իմ որպէս գրիչ արգասագիր դպրի. (Սղ. ՟Խ՟Դ. 2։)
Հայր ազգաց բազմաց եդի զքեզ։ Եդից զքեզ յազգս (այսինքն բազմացուցից)։ Եդից զզաւակ քո իբրեւ զաւազ ծովու։ Զլեզուս տղայոց եդ պարզախօս։ Եդաւ յապականութիւն կորստեան.եւ այլն։
βάρβαρος barbarus որ եւ ԽՈՒԺ ԴՈՒԺ, ԽՈՒԺԱԴՈՒԺ. Իբր Դժնեայ բարուք եւ լեզուաւ, անընտել, օտար, վայրենի. որ եւ յունական ձայնիւ ասի ԲԱՐԲԱՐՈՍ.
Լեզու իմ որպէս գրիչ արագագիր դպրի։ Հրովարտակաց, յիշատակաց դպիր։ Դպիր արքունի։ Գործավարք ժողովրդեանն, եւ դպիրք նորա։ Հրամայեաց յեսու դպրաց ժողովրդեանն։ Գաւազանաւ պատմութեան դպրի։ Դպրաց եւ փարիսեցւոց.եւ այլն։
Միով բանիւ երկուս երեսս չմարթի թարգմանել յայլ լեզու։ Բանն մի է, եւ այնչափ երեսս ունի. (Կիւրղ. ծն.։)
Նախ՝ վերծանութիւն ... երկիր՝ զրուցատրութիւն ... երիր՝ լեզուաց եւ հնագէտ պատմութեանց առ ձեռն բացատրութիւն. (Թր. քեր.։)
ԹԻՒՄ կամ ԵԹԻՒՄԱՅՔ. Բառ յն. թի՛մօս, կամ թի՛ւմօն. θύμος, θύμον thymos, thymum Խոտ, եւ ծաղիկ նորա հոտաւէտ կամ խնկահոտ, զոր սիրէ մեղու. իբր եզնալեզու, եւ այլն. արաբ. իբար.
ԹՈՐԹ կամ ԹՈՐԹՆ. Անուն խոտոյ կամ բանջարոյ. որ մեկնի Զուիրակ, Մարեմայ խոտ, կամ Եզնալեզու. որ է ըստ յն. βουγλώσσα buglossa եւ σκαμμώνιον, -ια scammonium, -ia եւ ἁνδράχυη portacula. (Գաղիան.։ Բժշկարան.։ Լծ. փիլ.։)
Զլեզուսն ածեն զթօշքն, եւ ղօղանջեն մանաւանդ՝ քան թէ զրուցատրեն. (Մարթին.։)
Երեսք լիրբք լէզլեզու գրգռեն։ Ազգ լիրբ եւ այլալեզու։ Իբրեւ շունք իրբ եղեն յանձինս իւրեանց. (Առակ. ՟Ի՟Ե. 24։ Բար. ՟Դ. 15։ Ես. ՟Ծ՟Ղ. 11։)
Սանձիւք եւ լմակօք, այսինքն խրատու եւ ուսմամբ լեզու նորա խրատու էր ի չարէն. (Բրսղ. մրկ.։)
Լեզու էր՝ որ բախէր ընդգործիսն, որ կազմեալ են հանել զհնչիւն ձայնից, եւ տան արտաքոյ զլուրն իւրեանց. (Վեցօր. Բ։)
Լռեանլ կարկեցայ։ Լռեցեալ լեզու. (Նար. ՟Ծ՟Գ. ՟Հ՟Գ։)
Ազգ՝ որոյ ոչ լսիցես զձայն նորա. ազգ՝ որոյ ոչ լսիցես զլեզու նորա։ Խօսեաց ընդ ծառայս քո ասորերէն, զի լսեմք։ մի՛ լսիցեն իւրաքանչիւր բարբառոյընկերի իւրոյ։ Ոչ գիտէին, թէ լսէր յովսէփ. զի թարգման կայր ի միջի։ Տացես ծառայի քում սիրտ լսելոյ, եւ դատելոյ զժողովուրդ քո. եւ այլն։
Ասէ ցնա հռոմայեցի լեզուաւ. քանզի ոչ լսէր զօրաւարն յունարէն. (Ճ. ՟Գ.։)
Յաւելլով ի մեզ լեզու ասելոյ, եւ լսողացդ միտս լսելոյ։ Բարձրացուսցէ ի շտեմարանս մեր, թէ զդրախտն, եւ թէ՛ զերկինս իմասցիս, երկոքին լսին. (Նար. երգ.։)
ԽԵԼՔ ՆԱՒԻՆ. πρύμνη puppis. Գլուխ նաւու՝ ըստ որում սկիզբն նորա, ուր է ղեկն. (ուր յայլ լեզուս Գլուխ նաւու կոչի առաջակողմն, որ յառաջ երթայ։)
Նմանութեամբ ասի զանհարթ եւ զխորթ լեզուէ կամ չարագործութենէ, որ խթէ զունկն լսողաց.
Խութս խութս չեն ասացեալ յոյն լեզուաւ (այս գիրք), եւ կարի կորովութեամբ յարմարեալ են բանք նոցա. (Եւս. պտմ. ՟Ե. 24.) յն. ἁπταίστως sine offensione.
ԽՈՒԺ որ եւ ԴՈՒԺ, ԽՈՒԺԴՈՒԺ, ԽՈՒԺԱԴՈՒԺ. βάρβαρος barbarus σκύθος scythus. Ազգ օտար, օտարալեզու, իբր անծանօթ, աննշան, վայրենի. այլազգի. հեթանօս. որպէս խուժիկ. թաթար. սկիւթացի. բարբարոս.
Խօսք լեզուաց, եւ նախատինք ազգաց։ Եւ եղեւ խօսք կանանց. (Եզնիկ. ՟Լ՟Զ. 3։ եւ ՟Ի՟Գ. 10։)
ԽՕՍՔ. Բարբառ, կամ լեզու ազգի եւ ազգի. լիսան.
Մի խօսք, եւ մի լեզու էր։ Մի խօսք էին ամենեցուն. (Սեբեր. ՟Գ։)
Ուսանել զխօսս եւ զլեզու հայկական։ Հայերէն խօսիւք։ Ասորի խօսիւք. (Խոր. ՟Ա. 13։ Փիլ. իմաստն.։ Ճ. ՟Ա.։)
Ի ԽՕՍՍ ԱՌՆԵԼ. Տալ խօսել. բանալ զլեզուն. Զխուլս եւ զհամրս ի խօսս առնէր եւ ի լուր. (Ճ. ՟Բ.։)
τὰ περιίσθμια tonsillae. ի Բժշկարանի ՝ ըստ վերծանելոյ Ստեփ. լեհ. իբր Ուռոյց կոկորդի յարմատն լեզուի ի ջերմութենէ եւ ի ծարաւոյ առթեալ.
Թիւրէ զլեզուն, ծըռէ զշրթունսն. (Կոչ. ՟Ժ՟Զ։)
Բանակեսցին որդիքն իսրայէլի այր ըստ իւրաքանչիւր կարգի։ Կարգ պաշտօնէից, կամ քահանայից, նախնեաց, քաղաքի, աստեղաց, քարանց, ականց, բանի, լեզուի, եւ այլն։ Կարգ եդ խաւարի։ Եւ թէ իցեն ի կարգի, գովեցայց ի կարգել անդ (զբանս)։ Խնդամ իբրեւ տեսանեմ զկարգն ձեր։ Ամենայն ինչ ձեր պարկեշտութեամբ եւ ըստ կարգի լինիցի։ Իւրաքանչիւր յիւրում կարգի։ Ամենայն կարգօք լի։ Եսթեր ոչ փոխեաց զիւր կարգն (այսինքն զընթացս կենաց. ἁγωγή vitae ratio )։ Հարին զնոսա սրով սուսերի ի քաղաքէ կարգաւ մինչեւ ցանասուն։ Գործ կախաղանաւ կարգ առ կարգ. յն. կարգ ի վերայ կարգի. եւ այլն։
Յորժամ ոտն կծիցէ կամ ձեռն։ Լեզուին կծել. եւ ըմպանին կըծել. (Եզնիկ.։)
Առնոյր զճշմարտութեան եւ զյանդիմանութեան նշան յաղթութեան, որ կոչի ըստ մերում լեզուի կնիք. (Տօնակ.։)
Կռիւ է այն, որ բանիւք եւ լեզուաւ վճարի, եւ այլն. (Սարգ. յկ. ՟Թ։)
Ագռաւքն կրա՛ս կրաս ասեն. իսկ կրաս յաւառնաց լեզուն զայս ասէ, թէ վաղիւն տեսցես զփառս աստուծոյ. եւ ի վաղիւ օրն պատմեցաւ մահն յուլիանոսի. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Թ։)
Կրել զաշխատութիւն, զժողովուրդն զտապանակ, զեփուդ, զենս ի ձեռին, զաւար բանակին. նախատինս զազգաց. զօրենս ի լեզուի, զիրաւագիտութիւն ի շրթունս։ Երանի որովայնին՝ որ կերացն զքեզ։ Որ կրէ զամենայն բանիւ զօրութիւն իւրոյ։ Կրել զանուն իմ առաջի հեթանոսաց։ Կրեսցէ դատաստան։ Ի հոգւոյն սուրբ կրեալք՝ խօսեցան մարդիկ յաստուծոյ։ Տրտմութիւն կամ ամօթ կամ զաւս եւ անարգանս կրել։ Կրեա՛ զամպարշտութիւն քո։ Չէ՛ որ կրեաց զբարկութիւն նորա. եւ այլն։
Կցեսցես զփեղկսն, եւ եղիցին մի։ Կցեսցես զնոսա ընդ միմեանս կապեալ՝ լինել ի գաւազան մի։ Յօդք նորա մի զկնի միոյ կցեալ։ Լեզու իմ ի քիմս իմ կցեցաւ։ Կցեցաւ ոսկր իմ ի մարմին իմ։ Կցեսցին սահմանքն։ Կցեցան յարս անօրէնս։ Ձկունք կցեսցին ի թեւս քո։ Ճանապարհք վատաց կցեալ են (յն. սփռեալ են) փչովք, եւ այլն։
ἅμαλος, κωφός mutus, tacens. Անխօս. անբարբառ. կապեալ լեզուաւ. պապանձեալ. որ եւ միանգամայն խուլ. (զի խլութիւն է պատճառ համրութեան) լծ. ընդ Յամր. որպէս յամրալեզու.
Ո՞վ արար զխուլն եւ զհամրն։ Որպէս համր՝ որ ոչ բանայ զբերան իւր։ Համր եղիցին շրթունք նենգաւորք։ Եբաց զբերանս համերց։ Խլից լսել տայ, եւ համերց խօսել։ Կաղս, կոյրս, համրս։ Համերքն խօսէին։ Զլեզու քո կապեցից ի քիմս քո, եւ եղիջիր դու համր.եւ այլն։
ՀԱՑԻ ԾԱՌՈՅ ՍԵՐՄՆ. cf. ՃՆՃՂԿԱԼԵԶՈՒ։
Ի ՀՈՒՆ ԵԼԱՆԵԼ. որպէս ռմկ. գլուխ ելլա .... Մարդ հետ լեզուանի կնոջ ոչ ելանէ ի հուն։ Բռնութեամբ բան ի հուն չելանէ. (Ոսկիփոր.։)
ՁԱՅՆ. Բան. բարբառ. պատգամ. եւԼեզու.
Ոչ մի լեզուով, այլ երիւք ձյնիւք յայտնի արար. որպէս զի մի՛ ումեք տգէտն գոլ ամենայն ձայնիցն. (Ոսկ. յհ. ՟Բ. 39։)
πίσσα, πίττα pix. Նոյն որ յայլ լեզուս՝ զէֆէ ... ռմկ. սեւ ձութ. այլ վարի եւ իբր Կպրաձիւթ. եւ կուպր. ռմկ. խաթրան. որ ի Բժշկարանի կոչի Սեւ ձիւթ.
ՄԱԼԽ կամ ՄԱԼՈՒԽ. κάμηλος camelus եւ restis, funis crassior, rudens navis. Փոխադրութեամբ տառից լինի խամուլ, խամլ. այն է յայն լեզուս՝ քա՛միլօս, քամէ՛լուս, կամալ, ճամալ. այսինքն Ուղտ։ Եւ յայս միտ իմանան յոլովք զբան տեառն,
Բայց նոյն բառ ի մեզ, եւ գրեթէ յամենայն լեզուս նշանակէ երբեն եւ զՀաստ չուան, որ եւ Կառան, եւ Պարան նաւու. ... ուստի Մենինսքի ի լտ. դնէ անխտիր որպէս ուղտ, եւ պարան նաւու. եւ զանազանէ յարաբացին զբառքս ճէմէլ, ուղտ. եւ ճիւմմէլ. յորմէ եւ իտալ. կօ՛մենա, պարան.
Ոչ պատմի նա լեզուով, եւ ոչ լինի մյ՝ խորհրդովք. (Եփր. աւետար. ըստ Լմբ. (տպ. մեկնեալ։))
Բոսորդ կոչի ի մեր լեզուս մո՛ւթն. (Կոչ. ՟Ժ՟Գ. (իբր ռմկ. պօզարախ, պօզլախ։))
Եբրայեցւոց գիրք սուրբք ի յոյն լեզու թարգմանեցան. (Եւս. քր. ՟Ա։)
Ի յոյն լեզու զիւր աշխատութիւնն ժողովեաց։ Վարժ քաղդէացի եւ յոյն գրով։ Մի՛ ոք իշխեսցէ յոյն խօսել եւ թարգմանել. (Խոր. ՟Ա. 1. 7։ ՟Գ. 36։)
Թարգմանել Գիրս ի յոյն լեզուոյն ի հայ բարբառ։ Տէր Գիւտ՝ այր լի գիտութեամբ հայովս, եւ առաւելեալ յունիւն. (Փարպ.։)
Զի կարօղ լինիցիմ մեկնել ի ձեռն յոյն լեզուին՝ յունացն. (Եփր. ՟ա. կոր.։)
որ եւ յայլ լեզուս՝ նաֆթ, նա՛ֆթի, նա՛ֆթիա, նըֆթ, նիֆթ, նէֆթ եաղը. νάφθη, -θα, -θας naphtha. Ազգ կպրոյ՝ լոյծ եւ դիւրավառ եւ դժուարաշէջ, որ եւ ԱՆՇԷՋ ասի առ յոյս ἅσφαλτος bitumen, pix.
Իսկ որ առ նեռամբն լինին, եւ այլն. (Կոչ. ՟Ժ՟Ե։) (Թիւ անուան նեռին 666. նշանակեալ ի Յայտ. ՟Ժ՟Գ. 15. ի մեզ դէպ գայ տառից ձայնիս. Մեծ գազան. եւ ըստ յն. լեզուի, բայիս Ուրանալ. եւ այլազգ եւս յայլ լեզուս։
στάσις, ἔδος, ἔδρα , καθέδρα, βάσις . ուստի եւ լտ. situs, status, sesio, sedes, basis, locus. (Արմատ Նստելոյ. իսկ արմատ իւր է՝ սա, ըստ, եստ, իստ, աստ, ստան, եւ այլն, ի բազում լեզուս. որպէս եւ սանս. նիզդա՛ է բնակութիւն) Զետեղումն. կայք, դիրք, հանգիստ. տեղի. վայր ստթորին. յատակ. նստուածք.
Ոչ կռանչեսցէ եւ ոչ շուն մի լեզուաւ իւրով։ Մի՛ ուտիցէք, այլ շան ընկերսջիք.եւ այլն։
Հոգի մտաւոր ... պարզ, անարատ։ Պարզ լիցի լեզու ծանրախոսաց. (Իմաստ. ՟Է. 22։ Ես. ՟Լ՟Է. 6։)
Զինչխորհիս, եղբայր, պարզ ասա՛ մեղ ... լեզու զոր ոչ գիտէր՝ խօսեցաւ պարզ։ Զպարզ ասացեալս ոչ իմանային. (Վրք. հց. ՟Դ. ՟Ժ՟Բ։ Բրսղ. մրկ.։)
Ջնեալ եւ կշտամբեալ անիծիւք ի լեզուէ իւրմէ. (Նար. կ.։)
Ի ձէնջ հայցէ լեզուին ջրիկ, դուք ոչ տայցէք նմին կաթիկ. (Շ. եդես.։)
Սարդ կռուեալ ձեռօք յորմ, որ դիւրին է առ որսալ, բնակէ ի յարկս թագաւորաց. անխտիր նշանակէ յայլ լեզուս զթունաւոր եւ զխայտաբղէտ սարդ, եւ զմողէզ կամ զկովադիաց. յն. καλαβώτης . կամ καλαμώτης stellio. բայց ըստ եբր. շեմամիթ ՝ է բուն սարդն։
Ամենայն մարդ սուտ է։ Լաւ է աղքատ արդար քան զմեծատուն սուտ։ Սուտ են որդիք մարդկան։ Վկայ սուտ։ Ոգի սուտ։ Շրթունք սուտք։ Լեզու սուտ։ Սուտ է ձի ի փրկութեան իւրում. եւ այլն։ Կամ Բան սուտ։ Տեսիլս սուտս։ Մի վկայեր զընկերէ քումմէ վկայութիւն սուտ. եւ այլն։
Սրեսցէ զհատու բարկութիւնն ի սուսեր։ Սո՛ւր սո՛ւր, սրեա՛ց եւ զայրացի՛ր։ Սուր սրեալ։ Նետք քո սրեալ են։ Սրել զեղջիւրս։ Ոյք սրեցին զլեզուս իւրեանց որպէս սուսեր։ Սրեցին զլեզուս իւրեանց որպէս զօձի։ Սրեալ առաւել քան զսուր երկսայրի։ Սրեցից իբրեւ զփայլակն զսուսեր իմ.եւ այլն։
Հալածեալ վասն արդարութեան։ Վասն իմ. վասն անուան իմոյ։ Վասն բանին։ Վասն արքայութեան։ Վասն օգտի։ Վասն զօշաքաղութեան։ Վասն եղբարց։ Վասն այսորիկ։ Լեզուք՝ նշանակի վասն են. եւ այլն։
Որում նա զիւր լեզուն գործի ետ ի վարձու. (Իսիւք.։)
Յասորի լեզու ասէ, ի սկզբանէ արար աստուած զյաթն երկինս, եւ զյաթն երկիր. յաթն ասելով՝ որ է տարր (եզակի), իբրեւ զմիոջէ տարերէ միոյ երկնի յայտ առնէ թարգմանութիւնն. (Եզնիկ.։)
Անտի եդաւ անաթէմայն ի յոյն լեզու, որ է նուէր, եւ յանիծից տեղւոջ կայ. (Կիւրղ. օրին.։)
Որ առ լեզուովն են տտիպ տեսակաւն. եւ որչափ ջերմացուցիչքն են՝ կծուք կոչեցան, եղբարք գոլով. (անդ։)
Որ ցայն վայր միաշուրթն համալեզուք էին։ Որ ցայն վայր կացեալ մնացեալ էր հայրենի օրինօք ... Ցայն վայր չորք միայն էին։ Ցայն վայր ամենեքեան էին ի կռապաշտութեան. (Եւս. քր. ՟Ա։ Յհ. կթ.։ Շ. բարձր.։)
Փայտ ընկենուին, եւ վիճակս արկանէին, թէ ո՛ր լեզու որո՛ւմ դասու հասցէ յաշակերտութիւն. (Եղիշ. ՟Բ։)
Փոյթ եւ առ ձեռն մեղք է լեզուին ներգործութիւն. (Մաշկ.։)
Զլեզուն փոքր ինչ դադարեցուսցեն, եթէ կարասցեն արդեօք. (Առ որս. ՟Ա։)
Զի թէ քթթումն մի ականլ ժամանակ ասի, ո՞րչափ եւս արտաբերութիւն բանին լեզուաւն. (Երզն. քեր.)
պ. քէամ. (որպէս եւ ռմկ. խըմխըմ է քմիխօս). λάρυγξ faux, guttur եւ ὐπερῴα palatum. Առաստաղ կամ վերնայարկք բերանոյ՝ ճաշակռու զոյգ ընդ լեզուի եւ կոկորդի՝ կից ընդ ռընգունս հոտառուս.
Միտք զբանս քննեն, եւ քիմք զկերակուրս ճաշակեն։ Լեզուք նոցա ի քիմս իւրեանց կցեցան։ Կցեցան լեզուք գիեցիկ մանկանց ի քիմս իւրեանց ի ծարաւս իւրեանց։ Քաղցր են ի քիմս իմ բանք քո քան բերանոյ իմոյ.եւ այլն։
Արարիչն միաբանեաց (զհոգի եւ զմարմին) իբրեւ քնարահար ընդ քնարի, զի շարժեսցի եւ շարժեսցէ զակն ի տեսանել, զռնկունս ի հոտոտել, զքիմսն ի ճաշակել, զլեզու ի խօսել, զխելսն յիմանալ. (Եղիշ. հոգ.։)
Որ օտարքն են ուսմանց մերոց։ Օտար էր չարախօսութիւնն։ Օտար ի նոցանէ ունին շաւիղս։ Օտար ամենեւին ի ճշմարտութենէ։ Օտա՛ր է քեզ չողորմելն։ Լեզուօք օտարօք խօսել։ Օտար թեւօք պճնեալ։ Այսպիսի կերպարան կարի իմն օտար է ի քրիստոնէից. (Եւս. պտմ.։ Շ. ՟ա. յհ.։ Սարկ. աղ.։ Խոսր.։ Նոննոս.։ Սարգ. ՟ա. պ. ՟Գ։)
Այս ի լեզուէ անտի հռոմէ առաւ ի յոյն այսր. (Եւս. պտմ.։)
Աբիոնն աղքատ կոչի ի լեզու հեբրայեցի ... Զնոսա (զԵբիոնիտ աղանդաւորս) առաջինքն յիրաւի կոչեն աբիոնացիս, փոխանակ զի ացքատաբար եւ տկարաբար ունէին նոքա զՔրիստոս. (Եւս. պտմ. ՟Գ. 27։)
Հիւկն յազնիւ լեզուն եգիպտացւոցն թագաւոր նշանակէ. (Եւս. քր. ՟Ա։)
ἅνθραξ carbo, ἁσβόλη fuligo Ըստ կրկին թարգմանութեանցս յայլ լեզուս՝ ուղիղ գրի ի Հին բռ.
Անբան եւ անլեզու ոմն ... Ոչ անբան ոք, այլ՝ հռետոր եւ բանաւոր յոյժ էր նա. (Վրք. հց. ԺԵ։)
Զլեզուն հատանել, անձայնս ի բաց տանել եւ անբանս. (Ածաբ. կիպր.։)
Մանկունք բազում անգամ՝ անկատար լեզուաւ, պարզ եւ անգոյ բանիւք զՀայրն իւրեանց՝ որ յերկինս՝ հաշտօղ եւ պարգեւատու արարին. (Կլիմաք.։)
Մի յանդամոց քոց։ Անդամս բազումս ունիմք։ Անդամք բազումք են, եւ մարմին մի։ Լեզու փոքր ինչ անդամ է. եւ այլն։ Կամ նմանութեամբ.
Անզօր լեզու. (Կիւրղ. գանձ.։)
ἅλογος. irrationalis, ratione et loquela carens. Ոյր չիք խօսք կամ բարբառ. անբան. անասուն. եւ անշունչ. ոչ խելք՝ ոչ լեզու ունեցօղ.
Եւ լռեալ ի խօսելոյ. որ եւ ըստ յն. անգործ լեզու.
Այնքան ի միմեանց որոշեալք՝ որքան լեզու շատխօս յանխօսէն. (Առ որս. ՟Ժ՟Ե։)
Անխօս՝ լեզուաց (այս ինքն ի լեզուաց՝ Աստուած). (Ագաթ.։)
Անկաղ եւ առանց ծանրութեան իրիք խօսէր ի յոյն լեզու (Եփրեմ). (ՃՃ.։)
Ռափսակ՝ անկապ եւ աներասան ի վերայ Աստուծոյ զլեզուն լուծեալ. (Պրպմ. ՟Լ՟Է։)
Պարզէր զանհա՛ս եւ զխակ լեզուսն տղայոց. (Ճ. ՟Թ.։)
Հարկաւորէր ասել զանճառս հայրենիս. իսկ նա զլեզուն ծամեալ ի բաց եթուք. (Նոննոս.։)
Միաշուրթն լեզուաւ գումարեալ հակառակ բարձրելոյն զանճառն խորհէին խորհուրդ. (Անան. եկեղ։)
Ասի անունդ անըմբռնելի, վասն զի արդարեւ իսկ անտեղի եւ անժամանակ է. (Մագ.։ Երզն. եւ այլն։) Այլ ի զուր, զի յայլ լեզուս եւս է բառ նմանաձայն (պ. նամ. յն. օնօմա. լտ. նօմէն. եւ այլն. որ եւ թ. ատ, իսմ.)
Զանտես լեզուսն խօսել. (Նար. յովէդ.։)
Յանփակ լեզուացն, եւ յանդուռն բերանոցն. (Գր. հր.։)
Զգեստաւորեալ քահանայապետին, եւ անփիռն՝ որ ի ձեռին։ Ի ձեռին ունելով զանփիռն։ Նշանն յաղթութեան՝ որ կոչի ըստ մերում լեզուի կնիք, եւ ըստ եբրայեցւոցն անփիռն, զոր ունի քահանայապետն ի ձեռին իւրում։ Մաքրութեան ցուպ ի ձեռինն անփիռն յիշատակ չարչարանց. (Ճ. ՟Թ.։) (Տօնակ.։) (Եթէ գրեսցի զափիռ, ըստ արաբ. եւ եբր. զաֆէռ. պ. փիռուզա, է յաղթանակ մարտի)։
Ո՛վ լռութիւն, սանձն լեզուի, եւ որկրամոլաց արգել. (Վրք. հց. ձ. ՟Գ. (նոր թարգ. յարգեցման խափանիչ։))
Ոչ ինչ արգել առնէր խիղճ մտացն՝ լեզուին. (Կոչ. ՟Գ։)
Բառ եբր. այլայլեալ յայլ եւ այլլեզուս. որպէս Քուրձ.
Լեզու արձակ (յն. կակուղ, մեղմ) փշրէ զոսկերս. (Առակ. ՟Ի՟Ե 15։)
Զամբաստանօղ լեզուն կարի շատ անսանձելի արձակ թողին։ Գնացիւք արձակօք վարիլ եւ ազատիւք. (Փիլ. նխ. ՟բ. եւ Փիլ. լին. ՟Դ 93։)
Բան մարգարէին իբրեւ կտնդոց բախէր զլեզու կիտոսին, եւ իբրեւ զքնար հնչեցուցանէր զաղի աղէտս ողբոց առ Աստուած. (Անան. Յովն.։)
Հեթանոսացն իմաստունք եւ բանեղք։ Բանն Աստուծոյ յինքն քարշէր զմեծամեծս եւ զտնանկս, զբանեղս եւ զծանրալեզուս. (Պրպմ. ՟Լ՟Թ. եւ ձեռ։)
Զամենայն հելլենական գիրս ի բերան ընթեռնոյր։ Ամենայն բարբարոսաց լեզուաց զխօսս ի բերան ուսաւ. (Հ=Յ. մարտ. ՟Ի՟Է.։)
եւ չ. ԲՂԽԵՄ կամ ԲԽԵՄ. Ծագել, ծագիլ՝ ըստ նմանութեան բազում իրաց. ի դուրս բերել, բերիլ՝ ո՛ր եւ է օրինակաւ. որում հանգէտ ընդհանուր նշանակութամբ չի՛ք յայլ լեզուս. զի ըստ տեղւոյն այլեւայլ բառք հանգիտանան։ Արմատն ի հյ. է՝ Բուղխ կամ բուխ՝ ի յանգս բարդութեան. (լծ. եւ ուղխ, ուխ. որպէս եւ բողբոջ, բոյս, բոյր կամ բուրումն. իսկ ի յն. բիղի. թ. բունղար, այսինքն աղբիւր. եւ յն. ֆի՛օ, վլասդա՛նօ. լտ. բու՛լլուլօ. թ. ֆիլիզ. եւ եւս թ. պուղ, բուխար. լտ. է պու՛լլիօ եւ այլն. որպէս տեսցի յառաջիկայս։)
Բոսորդ ի յեբրայեցւոց բարբառէն թարգմանեալ կոչի ի մեր լեզու՝ մութն. որդան կարմիր. քանզի բոսորն այնպիսի ինչ ունի առ եբրայեցիս մեկնութիւն. (Կոչ. ՟Ժ՟Գ։)
Բռնեաց զձեռնն, եւ արտաքս քարշեաց։ Բռնեսցէ զլեզու իւր. (Վրք. հց. ձ։)
Սկսեալ էր (լեզուն) այլայլիլ եւ խախտիլ ի գնչու եւ ի լեզուատ, յատամնատ եւ ի շրթնատ մարդկանէ. (Վրդն. ծն.։)
Ընթացից գործ (ոտն)։ Խօսնականաց գործի (լեզու)։ Մարմնեղէն գործի։ Գործնականացն գործի. (Նար.։)
Զճճեացն եւ զայլ եւս վատթարաց դիմակս առնէին պատկերս աստուծոյ։ Ի վերայ առաքելոցն դիմակք հրեղէն լեզուացն յայտնեցան. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 1. 12։)
Մեք ոչ ուսաք փակել զդուռն փայտի, այլ եւս առաւել զդուռն լեզուի։ Բանից նոցա դրունք ոչ գոն. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Դ. եւ ՟Է։)
Ի հեբրայեցւոց լեզուն, եւ ի նորին դրացւոյն յասորին. (Կիւրղ. ծն.։)
Ի սկզբանէ արար աստուած զերկին եւ զերկիր։ Եւ կոչեաց աստուած զցամաքն երկիր։ Աղբիւր ելանէր յերկրէ, եւ ոռոգանէր զամենայն երեսս երկրի։ Երկինք աթոռ իմ են, եւ երկիրս պատուանդան ոտից իմոց։ Եդին յերկինս զբերանս իւրեանց, եւ զլեզուս իւրեանց աստուած էին զերկրաւ. եւ այլն։
Զատիկն ըստ եբրայեցւոցն ՟ անցարան. իսկ ըստ հայոց լեզուիս՝ ազատութիւն ի չարչարանաց. (Ճ. ՟Թ.։)
Ծանր է լեզուին յանցանք, եւ դիւրին. սորին զգոյշքն անխռով մնան. (Լմբ. առակ.։)
Ոտն կծիցէ կամ ձեռն ... փնչելն, եւ լեզուին կծել, եւ ունկանն հարկանել, եւ ըմբանին կծել. (Եզնիկ.։)
Ոտն կծիցէ կամ ձեռն ... փնչելն, եւ լեզուին կծել, եւ ունկանն հարկանել, եւ ըմբանին կծել. (Եզնիկ.։)
Սորայս լեզու միշտ ի մէնջ զթանալն կամի. (Մագ. ՟Ծ՟Ե։)
Լեզուք աշակերտացն յերկնային ծորանն թացան, եւ հրացան ի հոգւոյն. (Համամ առակ.։)
Զլեզու սրել եւ թեքել. (Ոսկ. մ. ՟Բ. 26։)
Հոգին Աստուած թեքեաց զլեզուս առաքելոց ի հանդէս աստուածաբանութեան. (Ոսկիփոր.։)
Յորժամ կարէին ի միտ առնուլ, յայնժամ թեքեաց զլեզուն, եւ աճեցոյց զամբաստանութիւն. (Ոսկ. գծ.։)
Լեզուք թոթովք. (Ես. ՟Լ՟Բ. 4։)
Եւ պարզ լիցի լեզու թոթով։ Թոթով լեզուաւն յաղթէր կորովաբանիցն. (Ոսկ. ես.։ եւ Ոսկ. ՟բ. կոր.։)
ԹՈՐԹ կամ ԹՈՐԹՆ. Անուն խոտոյ կամ բանջարոյ. որ մեկնի Զուիրակ, Մարեմայ խոտ, կամ Եզնալեզու. որ է ըստ յն. βουγλώσσα buglossa եւ σκαμμώνιον, -ια scammonium, -ia եւ ἁνδράχυη portacula. (Գաղիան.։ Բժշկարան.։ Լծ. փիլ.։)
Ստամոքք, լեզու, շրթունք, թուրծք. (Սարկ. հանգ.։)
Անարգելով զընկերս զանազան եւ պէսպէս հայհոյութեամբ, որ ըստ գեղջկայն բարբառոյ իշոցի անուանի, եւ ըստ գրոց սովորութեան անեծք եւ թշնամանք։ Մի՛ զլեզուս ձեր առնէք գործի սատանայի ի ձեռն չար եւ դառն իշոցաց. (Շ. ընդհ.։)
Լեզուլ. լափել.
Իբրեւ զշունս լակեն։ Լեզուօք լակէին (զջուրն), եւ ոչ առնաբար ձերբացի. (Կիւրղ. ել.։)
Նոյն եւ յն. լա՛փդօ, լտ. լա՛մպօ. եբր. լագագ. λάπτω, λείχω lambo, lingo. լեզուլ, կամ լեզուաւ ըմպել. լզել, լափլփել, լակել, լափլափ՝ լաքլաք խմել.
Լափիցէ լեզուաւ իւրով ի ջրոյ անտի իբրեւ զշուն։ Լափեցին ձեռամբ եւ լեզուով իւրեանց։ Ուր լափեցին շունք եւ խոզք զարիւն նաբովթայ, անդ լափեսցեն զարին քո. (Դատ. ՟Է. 5. եւ 6։ ՟Գ. Թագ. ՟Ի՟Ա. 19։)
ԼԻԶԵՄ ԼԻԶՈՒՄ որ եւ ԼԻԶԱՆԵԼ. λείχω lingo, lambo. Նոյն ընդ լեզուլ. որպէս լեզուաւ սրբել՝ մաքրել, յինքն ձգել կամ ուտել. լիզել, լըզել. ... դաղմ. լիժու. յն. լի՛խօ. լտ. լի՛նկօ, լա՛մպօ. սանս. լեհ.
Ըստ քերականաց՝ Տառք մօտաւորք ձայնիւ, որք փոխան իրերաց մտանեն ընդ լծով լծորդութեանց բայից առ յոյնս, երբեմն եւ ի մեզ. կամ որք դնին երբեմն ի տեղի միմեանց յոր եւ իցէ բառս ըստ այլեւայլ լեզուացն յատկութենէ.
Հրամայեաց երկաթի հրացեալ ակչօք խարել զլեզուն. (Հ=Յ. յուլ. ՟Ժ՟Զ.։)
լեզուքձեր խոկան զանիրաւութիւն. (Ես. ՟Ծ՟Թ. 3։)
Խօսեացայց զբանս իմ. եւ ասեն, խօսեա՛ց։ Խօսեցար բերանով քով, եւ ձեռօք քո լցեր այսօր։ Խօսեցարուք ականջս ամենայն արանց։ Բացի զբերան իմ, եւ խօսեցաւ լեզու իմ։ Խօսէին ազովտացի, եւ ոչ գիտէին խօսել հրեէրէն. եւ այլն։
ԽՕՍԵԼ Ի ԼԵԶՈՒՍ կամ ԼԵԶՈՒՍ. Յայլ եւ այլ լեզուս բարբառել։ (Գծ. ՟բ. 6։ Կոչ.։ Լմբ. ստիպ. Շ. ՟ա. յհ. ՟իա։)
ἅνθος flos. (որպէս թէ ծիծաղիկ. որպէս վարդն յայլ լեզուս է իբր ծաղրիկ) Ծնունդ բուսոց, որպէս եւ տնկոց՝ նախ քան զպտուղն կամ սերմն, բազում մասամբ անուշահոտ, երփնագեղ, զուարթ, փափուկ.
Ծամէին զլեզուս իւրեանց յախտէ ցաւոցն. (Յայտ. ՟Ժ՟Զ. 10։)
Լեզուք աշակերտացն յերկրային ծորանն թացան. (Համամ առակ.։)
Ի ձէնջ հայցէ լեզուին ջըրիկ, դուք ոչ տայցէք նըմին կաթիկ. (Շ. եդես.։)
ԿԱԿԱԶ որ եւ ԿԱԿԱԶՈՏ. ψελλός balbus. թ. պ. կէկէջ, քէքէչ. Ծանրալեզու. թոթով. թռուատ. քաղթնատ. գնչու. փէշթէք, փէփէկի.
Յիշէ զկակազ լեզուն. (Վրդն. ել.։)
ԿԱՆԱՓ որ եւ ԿԱՆԵՓ. Նոյն անուն է եւ յայլ լեզուս. κάνναβις, κάνναβος cannabis, -ba, -bum;
stuppa. Բոյս կամ եղէգն խոշոր կտաւոյ. հաստ կտաւ. խծուծ.
Զլեզու քո կապեցից կապեցից ի քիմս քո. (Եզեկ. ՟Գ. 26։)
Կապեալ լեզուն արձակի. (Իգն.։)
Զկսկիծ շրթանց, զպասքել լեզուի։ Այլ իմն կսկիծ դժնդակ՝ սրտի. (Նար. ՟Ի. ՟Ի՟Է։)
Կտրել զծայրս ձեռաց եւ ոտից. զգրատս ի միջոյ մինչեւ ցեզր։ զլեզուն. զծառ. զուռ որթոյ. զմանուկն կամ զծառայն ընդ մէջ. զյղիս։ կտրեալ օդն՝ վաղվաղակի յինքն կարկատեցաւ, եւ այլն։
ՀԱՆԵԼ ՅԱՅԼ ԼԵԶՈՒ. Յեղուլ. թարգմանել.
Որ ինչ ի քաղդէից պատմէր, նա եհան ի յունաց լեզու։ Նոքա հանին զխօսս նորա ի լեզուէ ասրոց ի յոյն. (Եւս. քր. եւ Եւս. պտմ.։)
Ոչ հաջեսցէ շուն մի լեզուաւ իւրով։ Իբրեւ շունք համրացեալք, որ ոչ կարիցեն հաջել. (Յուդթ. ՟Ժ՟Ա. 17։ Ես. ՟Ծ՟Զ. 10։)
Գրեաց ի լեզու հոռոմ։ Այս ի լեզուէ անտի հոռոմէ առաւ ի յոյն այսր. (Եւս. պտմ. ՟Ե. 5։ ՟Ը. 17։)
Մկրտութիւնն հոռոմ լեզուաւ լուսաւորութիւն անուանի. (Լծ. ածաբ.։)
Քերթողական ազգն ո՛չ վայրապար ղօղակ զնապաստակն կարծել՝ վասն ղօղելոյն. (Փիլ. լիւս.) որ հայի ի ստուգաբանութիւն նապաստակի. ի յն. լեզու. այլ քաջ ի դէպ գայ եւ հայումս, զի նապաստակն ապաստան լինի ի ծակս վիմաց։
ՄԱԳԻԼ ὅνυξ unguis. (գրի եւ ՄԱՔԻԼ, ՄԱԿԻԼ, ՄԱԳԱԼ. արմատն երեւի Մատն, եւ Քիլ) Ճապուռն. ճիրանք. որ է սո՛ւր եղնգամբք թաթ հաւուց, եւ գազանաց. ըստ այլ լեզուաց՝ եղնգունք, ոտք, յօդք թաթից, եւ այլն. ճանկ, ըղունկ.
Եփեալ մելանաւ գրեալ էր։ Բե՛ր ինձ քարտէս եւ մելան։ Միտք մարդոյ քարտէս է. եթէ գայ չարն, մեղան եւ բան բերէ, չէ՛ արժան տալ ի նա զխորհուրդն, այլ ի ձեռս հոգւոյն ճարտարի. եւ զլեզուն նոյնպէս. (Վրք. հց. ՟Դ. ՟Ժ՟Դ. եւ ձեռ։)
Եւ ըզլեզուսըն միակին՝ զայն խառնակեաց յեօթանասնին. (Յիսուս որդի.։)
Բոսորդ կոչի ի մեր լեզուս մո՛ւթն. (Կոչ. ՟Ժ՟Գ. (իբր ռմկ. պօզարախ, պօզլախ։))
ռմկ. մունճ. Համր. անխօս. անբարբառ. պապանձեալ լեզուաւ. լուռ.
Զոմն մի մոգ աղօթիւք մունջ արար վասն անառակ խօսիցն. կապեցաւ լեզուն, եւ եղեւ մունջ. (Ճ. ՟Բ.։)
Թարգմանեալ՝ մռայլ առեալ է ի հայ լեզու. (Նար. երգ.։)
Որ ինչ մրրախառն էր ի նմանէ, յայնմ մրրոյ են (ասեն) չարիք մարդկան։ Նիւթոյ անուն ի նոցա լեզու ի մրուր մերձ է (այսինքն յն. հիւլէ, եւ նիւթ եւ անտառ եւ մրուր. եւ տիղմ) (Եզնիկ.։)
Ճգնեա՛ ոչ յածել լեզուաւ. (Կլիմաք.։)
ՅԱՍՄԻԿ ՅԱՍՄԻՆ կամ ՅԱՍՄԻ. Նոյն ձայն է եւ յայլ լեզուս. ἱάσμη , ἱάμινον (ի ἵον որ է մանուշակ). ՛ jasme, jasminum. իտ. gelsomino. եասէմի, եասըմ եաղը. Տունկ մանրատերեւ՝ երկայն եւ բարակ եւ կակուղ գաւազանօք. եւ ծաղիկ նորա սպիտակ՝ անուշահոտ յոյժ. իսկ իւղն յասմեան ասի կազմեալ ի սպիտակ մանուշակէ.
ՅԱՍՊԻ ՅԱՍՊԻՍ. Նովին ձայնիւ ասի եւ յայլ լեզուս. ἱάσπις jaspis. իտ. jasoide, diaspro. էսպ, էսէպ, էշֆ, եէշիմ, եէսիմ. Ակն պատուական՝ այլեւայլ գունով. ազնիւն կանաչագոյն՝ նման զմրխտոյ. Տե՛ս (Ել. ՟Ի՟Ը. 18։ ՟Լ՟Թ. 11։ Ես. ՟Ժ՟Դ. 12։ Յայտ. ՟Դ. 3։ ՟Ի՟Ա. 11. 18. 19։)
καθίζω, -ομαι, καθήμαι, θρονίζομαι sedeo ἑγκάθημαι insideo ἑπιβαίνω ascendo եւ այլն. Ի նիստ կալ, կամ հանգչել ի վերայ զըստի. բազմիլ. ի ստոր զետեղիլ, կամ ի վայր իջանել. ցածնուլ. դադարել. հեծանել. (նմանաւոր ձայնք են եւ յայլ լեզուս. պ. նիզէսթէն, ուստի թ. նիզէսթ էթմէք ... լտ. սէտէրէ, յն. էտրա՛օմէ. եւ գա՛թիմէ ..., այսինքն ըստ կամ ի ստոր զետեղիլ).
ՇԱՔԱՐ կամ ՇԱԳԱՐ. σάκχαρ, σάκχαρον saccharum, saccarum. իտ. zuchero. (որ եւ յայլ լեզուս ասի շիքէ՛ր ... ծու՛քքէրօ ). Հոյզն հնդկային եղեգան՝ ազնիւ քան զամենայն քաղցրահամ նիւթս, անոյշ որպէս զխորիսխ մեղու (որպէս եւ լաւն սորին շաքարանայ ի յատակն բճճոյ).
Սակաւիկ մի զգլուխն խոնարհեցուցեալ ի ցանկալի ի վտակս ջուրցն անուշութեան՝՝ ծայրիւք մատանց ձեռինն՝ ներքոյ ի վեր շթքելով լեզուօք իբրեւ զշունս լակեն. (Եղիշ. դտ.։)
Գիտութիւն հպարտացուցանէ, այլ սէր շինէ։ Որ խօսի իլ լեզուս, զանձն իւր շինէ. եւ որ մարգարէանայ, զեկեղեցիլ շինէ։ Խիղճ մտաց նորա անդրէն շինիցի ուտել զզոհեալն. եւ այլն։
Ժողովեալ ամաց շրջաբերութեան լուսնին, եւ արեգական տարբերութիւն հհաւաքեալ՝ ժողովին. որ լինի մի շրջանն՝ հինգ հարիւր երեսուն երկու։ Արեգակն ի քսան եւ ութ ամին դարձաւ (ի նոյն կէտ ծագման), եւ լուսինն յիննեւտասն, որ լինի շրջան արեգական եւ լուսնի։ Ի յառաջին շրջանին ելն ադամայ ի դրախտէն. եւ յերկրորդ շրջանին ենովք փոխեցաւ ... ի հինգերորդ շրջանին բաժանումն լեզուացն ... Յեօթներորդ շրջանին ի ձեռն մովսէսի կոչէ զազատութիւնն ի վերայ իսրայէլի. եւ այլն. (Զ՝քր. կթ։ եւ Տօմար.։)
Ոչինչ գովեմք (զկերակուրս), որ զկնի որկորից՝ զուգապատուացն, մանաւանդ եթէ անպատուացն։ Լեզուին եւ որկորիցն զկնտընտոցի օրինակն ունելով. (Առ որս. ՟Ը։ Նիւս. բն.։)
Նախ՝ վերածանութիւն, երկիր՝ զրուցատրութիւն. երիր՝ լեզուաց բացատրութիւն. չորիր՝ ստուգաբանութեան գիւտ. (Թր. քեր.։)
Թէոդորոս որդի Ահարոնի, զոր աւան (կամ առանն) կոչէին ըստ իւրեանց լեզուին, զգիրն (հ) պակաս ունելով. (Լաստ. ՟Ժ՟Ե։)
ՊՂՊԵՂ. գրի եւ ՊՂՊԻՂ. նոյն բառ է եւ յայլ լեզուս. թ. պիպէր. πέπερι, πέπερις piper. իտ. pepe, pevere. Համեմ կծու եւ ջերմ յոյժ՝ ի գոյն սեաւ, եւս եւ սպիտակ՝ ի չափ գնձոյ՝ ողկուղօրէն բերեալ ի վերայ փոքրիկ ծառոյ յարեւելեան հնդիկս. իսկ յայլ տեղիս պղպեղ է բերք դոյզն բուսոյ՝ ի սկզբան կանաչ պատճով, որ յետոյ կարմրանայ. տաքդեղ.
Շարժեաց զլեզուս նոցա ստնդիացելոցն ... ի բերանոյ մանկանց տղայոց ստնդիացոց (կամ ստնդիացելոց) կատարեցեր օրհնաբանութիւն. (Ճ. ՟Թ.։ եւ Մեկն. ղկ.։)
Մի՛ ածիցեմք զվայրեօք։ Փարիսեցին լեզուաւն զվայրեօք ածէր (զբարիսիւր). (Ոսկ. մ. ՟Ա. 3։)
Հրամայէ տարողացն հատանել զլեզու նորա. (Լաստ. ՟Դ։)
Հարցանեմ, թէ զի՞նչ է տումարդ։ Տումարին անուն ի մերասեր աղին լեզու թուի թէ զհամարողականն դնէ թիւ, եւ զժամանակագրականն. իսկ առ այս անանիա (շիրակացին) եւ անդրէաս բազմավէպ դրութեամբ ճառեցին. (Գր. տղ. թղթ.։)
Ըստ հայկականս լեզուի տուեալ տումար տօնից տարեկանաց։ Յաբեթական տոհմիս տումարի. (Յհ. կթ.։ Նար. յիշ. ։)
Ուրա՛խ եղիցին երկինք, եւ ցնծասցէ երկիր։ Մի՛ տայք զայդ աւետիս, զի մի՛ ցնծասցեն յամբարտաւանութեան խօսից իւրեանց։ Ցնծացէ՛ք առաջի նորա դողութեամբ։ Ցնծացայց ի քեզ. կամ ի փրկութեան քում։ Ցնծասցեն դստրք յուդայ վասն իրաւանց քոց տէր։ Ցնծասցեն ոսկերք իմ տառապեալք, կամ շրթունք իմ։ Ցնծասցէ լեզու իմ յարդարութեան քում։ Ցնծացայ ես ի բանս քո որպէս այն՝ որ գտանէ աւար բազում։ Սիրտ իմ եւ մարմին իմ ցնծասցեն առ Աստուած կենդանի։ Արդարութեամբ քով ցնծասցեն։ Ցնծացայց ի վերայ Երուսաղէմի։ Ցնծացաւ հոգի իմ յԱստուած փրկիչ իմ։ Ցնծացաւ Յիսուս հոգւովն սրբով։ Սուրբք քո ցնծալով ցնծասցեն։ Ցնծասցեն դաշտք։ Լերինք ցնծացէ՛ք։ Լերինք ցնծացին որպէս խոյք։ Բարձից զձայն խրախճանաց, եւ զձայն ցնծացելոց. եւ այլն։
Նոյնպէս եւ փնչելն, եւ լեզուին կծել, եւ ունկանն հարկանել։ Շնչելն (սատանայի ) ուժգին, փնչելն աժխոյժ, օրինակաւ ցոլման աստեղաց. (Եզնիկ.։ Նար. մծբ.։)
ՓՈԹՈԹ կամ ՓՈԴՈԴ ՓՈԹՈԹԱՀԱՄ. στρυφνός, στυπτικός, πληκτικός acerbus, constringens, pungens. Տտիպ. տտպեցուցիչ բերանոյ. իբր փոթոտ, որ տայ փոթ ի լեզուն. փոթտօղ, փոթտահամ.
Հաւաքեալ փոխեցին ի յոյն լեզու։ Ի քաղդէացւոցն փոխեցին յիւրեանց լեզու. (Խոր. ՟Ա. 1. եւ 4։)
Չքահանայ՝ պաշտօնեայ կռոց. (ըստ հնդկաց՝ պաման, յայլ լեզուս քահանայ կամ երէց ասի) ἰερεύς sacerdos. եբր. քօհէն.
Երիվար արքունի է լեզուդ. (եթէ ընդարձակերասանակ թողուցուս օցտել) (յն. բերիլ), եւ խայտեալ, սատանայի եւ դիւաց հեծանելիք լինիցին. (Ոսկ. մ. ՟Բ. 26։)
Զի սմա վայելեն սաղմոսք եւ օրհնութիւնք, ալէլուք եւ երգք հոգեւորք։ Եւ քեզ միայնոյ՝ օրհնութիւնք երգոց, ալէլուք լեզուաց։ Ալէլուն զԱստուծոյ օրհնութիւն նշանակէ. (Ժմ.։ Նար. ՟Ղ՟Գ։ Լմբ. յայտն.։)
Զմատնիչն՝ զպիղծ եւ զանամօթ եւ զակնկոր առ ամենեսեան։ Առ ի բազմաց փառաւորութիւնն՝ ակնկորս եւ կեղծաւորս գործէ։ Մի՛ առնիցես ակն կոր զլեզուդ. ապա թէ ոչ՝ զիա՞րդ պաղատիցի վասն քո, յորժամ ինքն զիւր համարձակութիւնն կորուսանէ. (Ոսկ. մտթ.։)
Զի սմա վայելեն սաղմոսք եւ օրհնութիւնք, ալէլուք եւ երգք հոգեւորք։ Եւ քեզ միայնոյ՝ օրհնութիւնք երգոց, ալէլուք լեզուաց։ Ալէլուն զԱստուծոյ օրհնութիւն նշանակէ. (Ժմ.։ Նար. ՟Ղ՟Գ։ Լմբ. յայտն.։)
Ցոփագնացաց եւ աղուաշ լեզուաց. գրելի է ըստ այլ ձ. աղալեզուաց, կամ աղուալեզուաց։ (Մանդ. ՟Բ. )
Ա՛ՅԴՊԷՍ Է. Որպէս ի մեզ՝ նոյնպէս եւ յայլ լեզուս, բացատրի երբեմն իբրու այո՛, եւ երբեմն իբրու՝ այդպիսի. յա՛յտ է յեդելոց օրինակացդ։
Առ ի զարդ կամ թարմատար վարի բառս՝ նշանակ իրիք կրկնութեան. (զի յայլ լեզուս չդնի ինչ) որպէս այսրէն. անդրէն. վերստին. նորէն. կինէ. թէքրար. կամ այդր. ի դմին վայրի, ի դոյն իսկ. ի դոյն ինքն. նոյն տեղը, բո՛ւն, ինքը. ասըլ, քէնտի.
Աշակերտել զայլ եւս գաւառս վրաց յանապակ լեզուէն. (Խոր. ՟Բ. 83։)
Կտրեցին զլեզուն անդրէն ի նմին ժամու. (ՃՃ.։)
Մի՛ հաւանիցիս ընդ անիրաւի՝ լինել վկայ անիրաւ։ Յառնէ անիրաւէ փրկեցեր զիս։ Յանիրաւէ փրկեսցէ զիս Տէր։ Զշրթունս անիրաւս մերժեա՛ ի քէն։ Լեզու անիրաւ։ Լեզու անիրաւի։ Ո՛չ է արդարոյ եւ ո՛չ մի ինչ անիրաւ։ Որ շշնջեն զանիրաւս։ Խորտակէի զկզակս անիրաւաց. եւ այլն։
Աշակերտքն անլուռ լեզուօքն քարոզեցին. (Համամ առակ.։)
Զլեզու մարդկան՝ զչարն եւ զանկարգն. (Յկ. ՟Գ. 8։)
ԱՆԿԻՒՆ գրի եւ ԱՆԳԻՒՆ.(լծ. լտ. անկուլուս. յն. ղօնի՛ա, ղօ՛նիօս. պ. խիւնկ, փիւնճ. ռմկ. գունջ). քէօշէ. պուճագ. զավիյէ. γωνία. angulus. Տեղի՝ յոր յանգին անձկութեամբ երկոքին կողմանք շինուածոց. եւ ըստ երկրաչափից՝ խոտորնակ բերումն կամ անկումն երկուց գծից ի մի կէտ աւարտման։ Լայնաբար՝ կողմն ինչ առանձին. գոգ. խորշ. ծայր. ծագ. յամենայն լեզուս պէսպէս առմամբ.
Զլեզուն հատանել, ապա անձայնս ի բաց տանել եւ անբանս. (Ածաբ. կիպր.։)
Զանսանձ լեզուսն. (Սարգ. յկ. ՟Է։)
Անվարժ լեզուօքն. (Սեբեր. ՟Դ։)
Զգեստաւորեալ քահանայապետին, եւ անփիռն՝ որ ի ձեռին։ Ի ձեռին ունելով զանփիռն։ Նշանն յաղթութեան՝ որ կոչի ըստ մերում լեզուի կնիք, եւ ըստ եբրայեցւոցն անփիռն, զոր ունի քահանայապետն ի ձեռին իւրում։ Մաքրութեան ցուպ ի ձեռինն անփիռն յիշատակ չարչարանց. (Ճ. ՟Թ.։) (Տօնակ.։) (Եթէ գրեսցի զափիռ, ըստ արաբ. եւ եբր. զաֆէռ. պ. փիռուզա, է յաղթանակ մարտի)։
Նախանձաւո՛ր լերուք հոգեւորացն. առաւել զի եւ դուք մարգարէանայցէք։ Կամիմ, զի ի լեզուս խօսիցիք, առաւել զի մարգարէանայցէք։ Առաւել լեզուօք խօսիմ. եւ այլն։
Առոգեաց առ վտանգին, եւ զլեզուն կամէր շրջել (պետրոս յուրանալն). (ՃՃ.։)
Արդիւնքն ի սկզբանէ աշխարհի լեալ էին։ Մի՛ բանիւք եւ լեզուօք սիրեսցուք, այլ արդեամբք եւ ճշմարտութեամբ։ Վեր ի վերոյ բանիւք խնդացին, բայց արդեամբք խորամանկեցին։ Ոչ պատիր բանւք իմաստութեան, այլ արդեամբք հոգւոյն եւ զօրութեամբ. եւ այլն։
(իբրու Սեաւ արմատ, կամ սիրելի արջոյ) κυκλάμηνος cyclamen, arthannita, tuber terrae իտ. pan porcino Անուն խոտոյ եւ ծաղկի, եւ պտղոյ նորա՝ որ է որպէս գետնախնձոր. որ յայլ լեզուս կոչի խոզի հաց, նկան գետնոյ, եւ այլն. ... Բժշկարան. ուր կոչի նաեւ որպէս ռմկ. տռնղուզ աղիրշաղի, եւ մեկնի, թանձր փուշ, որով լուանան զբուրդ։
Միթէ բարբա՞ռ լո՛կ իցէ՝ բախիւն լեզուի ընդ օդս. (Ագաթ.։)
(բառ եւ բառ՝ յօդիչ բանից) φωνή, φθογγή, φθέγμα vox, sonus Ձայն մարդկային. լեզու բանաւորաց. բան. խօսք. պատգամ. մարդու ձան.
Լեզու մի եւ բարբառ մի ամենեցուն։ Զի մի՛ լսիցեն իւրաքանչիւր բարբառոյ ընկերի իւրոյ։ Բաշխեմ զբարբառ իմ որդւոց մարդկան։ Լսելի՛ արա ինձ զբարբառ քո. զի բարբառ (կամ ձայն) քո քաղցր է։ Եւ ոչ բարբառոյ բանից ձերոց անսացից։ Բարբառ նանրութեան։ Ըստ բարբառոյ տեառն, որպէս եւ հրամայեաց նոցա տէր. եւ այլն։
ԲԱՐԲԱՌ. διάλεκτος dialectus, idioma Լեզու ազգի եւ ազգի.
Անսովոր է փոխատրել ի հայկական լեզու զյունական հոմաձայնութիւն բայիս, որպէս Բժշկել, եւ Պաշտել.
Մարկոս ի Հռոմ գրեաց ի բերանոյ պետրոսի առաքելոյն դաղմատ լեզուաւ, որ է հելլենացի (իմա՛ հռովմայեցի). (Տօնակ.։)
Լեզուք դիեցիկ մանկանց. (Ողբ. ՟Դ. 4։)
ԴՈՒՍՏՐ ասի ըստ յն. եւ լտ. ոճոյ, Ծնունդ նմանական, երբ բառն է յիգական սեռի յայն լեզուս.
Որ առ լեզուովն են տտիպ տեսակաւն, եւ որչափ ջերմացուցիչքն են, կծուք կոչեցաք, եղբարք գոլով. (Պղատ. տիմ.։)
Երկակի շրթանցս, կամ բազկաց կամ ունկան։ Ի յերիկամանց մասունս երկակի։ Երկակի հնգիցն։ Եօթանասնեկի երկակի լեզուաց. (Նար. (որք լինին եւ մ. իբր երկիցս)։)
δίλογος bilinguis, fallax Երկխօս. երկլեզու. խաբեբայ.
δίγλωσσος bilinguis Երկբան, երկալեզու. երկլեզու. որոյ ա՛յլ է խօսքն, եւ այլ սիրտն. նենգաւոր. սուտակասպաս. խաբեբայ. լեզուն չաթալ. յն. երկլեզու.
Ո՛վ անօրէն երկխօս լեզու, մերթ ասես ... եւ մերթ՝ թէ եւ այլն. (Գէ. ես.։)
κώδον campana, tintinnabulum Գործի մեծ եւ փոքր՝ պղնձի՝ ձայնահան լեզուակաւ որ ի միջի. զանկակ, եւ բոժոժ.
Իբր զանգակիկ. Մակալեզու. ներքին լեզուակ ի փողս. պզտի լեզու.
Ստեղծ Աստուած ի խռչակին միս որպէս սին, որ կոչի զանկիկ, որ պահէ զշունչն անմոլար։ Բերանն որպէս փանդեռն է, եւ օդն որպէս զաղիսն, զանդիկն իբրեւ զէշն, լեզուն որպէս կդընտոց. (Ոսկիփոր.։)
σμύρρα myrrha (նոյն բառ է եւ յայլ լեզուս. սմի՛ռռա, մի՛րրա, միւռ, միւրր, մօր) Խունկ կամ խիժ անուշահոտ յազգէ միւռոնից, կամ իւղոց անուշից, այլ դառնահամ։ Տե՛ս (Սղ. ՟Խ՟Դ. 10։ Երգ. ՟Գ. 6։ ՟Դ. 14։ ՟Ե. 1. 6. 13։ Մտթ. ՟Բ. 11։ Յհ. ՟ժ՟Թ. 39։)
Արթնութիւնն՝ հոգւոց ընտրիչ, լեզուի նհանջիչ. (Կլիմաք.։)
Ճարտարութեամբ եւ թրթրակ լեզուի խաբէութեամբն գորովեն զմեզ. (Կոչ. ՟Դ.) յն. բարելեզուութեամբ, կամ քաղցրաբանութեամբ εὑγλωττία suaviloquentia, facundia։
ԻԳԱԿԱՆ. ըստ քերականաց՝ Ձայն նշանակիչ իգի, կա՛մ իրօք, եւ կամ ըստ յանկութեան լեզուաց եւեթ.
Տառք վախճականանք անուանց արուաց, իգաց՝ եւ չէզոքաց. հային ի յունական լեզու, եւ ոչ ի հայկական։ Խորհրդով եւ նմանութեամբ ասի.
Խարազան՝ իշավար ասի պարսիկ լեզուով. (Վանակ. հց.։)
ԼԱՓԼԷԶ ԼԱՓԼԻԶՈՂ. Որ լեզու եւ լափէ. զամենայն կլանօղ, եւ կլանելով. Զմեստրեմեան սանն (լի երէովք) առժամայն լափլեզ մաքրէր շունն. (Մագ. ՟Լ՟Ը։)
ԼԵԶՈՒՄ λείχω, ἁπολείχω lingo, lambo. իտ. lecco. որ եւ ԼԻԶՈՒԼ, ԼԻԶԱՆԵԼ, ԼԻԶԵԼ. Լեզուաւ շփել եւ մաքրել, կամ յինքն ձգէլ. լըզել, լակել. եալամագ. ար. լահս, կամ լէւս էթմէք.
Այլեւ շունք եւս գային, լեզուին զվէրս նորա. (Ղկ. ՟Ժ՟Զ. 21։)
Լեզուն զնա լեզուօք իւրեանց, զոր օրինկ լեզու շուն զտէր իւր. (Մծբ. ՟Է։)
Հրամայեցի աստուածոցն իմոց լեզուլ զվէր նորա. (Խոր. ՟Ա. 14։)
ԼԻԶԵՄ ԼԻԶՈՒՄ որ եւ ԼԻԶԱՆԵԼ. λείχω lingo, lambo. Նոյն ընդ լեզուլ. որպէս լեզուաւ սրբել՝ մաքրել, յինքն ձգել կամ ուտել. լիզել, լըզել. ... դաղմ. լիժու. յն. լի՛խօ. լտ. լի՛նկօ, լա՛մպօ. սանս. լեհ.
Վրիպակ ազդեցմամբ զկենացն բան (զքրիստոս) լուտացաւ լեզուս. (Պիտ.։)
Ո՞ ոք այնպէս ամբարիշտ եւանօրէն կայցէ, եւ աստուածամարտ լեզուն խարտիցէ. (Սեբեր. ՟Ե։)
Անուն կամ յրջորջումն խժական. Խժական լեզու, կամ ազգ. (Խոր. ՟Ա. 5։ ՟Բ. 60։ ՟Գ. 54։ Նար. ՟Ղ՟Գ։)
Ի բամբասանաց խնայեցէ՛ք զլեզու. (Իմ. ՟Ա. 11։)
ոդի չար, զոր ի մեր լեզու այս չար ասեմք, որպէս ի խտրանաց հարցն մերոց առնոց ըստ սովորութեան ի մեզ կարգելոյ. այսինքն առ որոշումն ընդ ոգի բարի եւ չար. (Եզնիկ.։)
Արտաքս բերէր լեզուով զծածուկս սրտին. (Խոր. ՟Ա. 31։)
Մեծ իմն պէտս ունի եւ լեզուին ձեռն է ծամելացն. (Նիւս. բն.։)
Զլեզու դորա ընդ ծոծորակն հանէ՛ք. (Ճ. ՟Բ. ՟Ը. եւ այլն։)
Զլեզուն ընդ ծոծորակսն հանել։ ծակեալ զծոծորակսն, եւ զլեզուն ընդ այն հանէին. (Ագաթ.։) (կայ եւ ձ. ըստ հին տպ. ծոծրակս, կամ ծործորակս։)
Ոմանք (ի թռչնոց) ճչօղք, ճռուօղք եւ կանչօղք. յն. զլեզուն յածեն զերաժշտական. (Կոչ. ՟Թ։)
Կատաղի գազան կամ գազանք, լեզուանութիւն, զայրացումն, ցասումն, ալիք կամ գնացք ցանկութեան, զազրագործութիւն. (Պիտ.։ Խոր. ՟Բ. 89։ ՃՃ.։ Սկեւռ. աղ.։ Սարգ. եւ այլն։)
Զանդուռն լեզուն կարկեցուցանել։ Կարկեցոյց զհրէայսն։ Կարկեցոյց զիշխանն մահու։ Ըմբերանալ եւ կարկեցուցանել զնոսա. (Պրպմ. ՟Լ՟Ը։ Նար. յովեդ։ Տաղ.։ Ոսկ. ՟բ. կոր.։)
Յորժամ ոտն կծիցէ կամ ձեռն։ Լեզուին կծել. եւ ըմպանին կըծել. (Եզնիկ.։)
Յորժամ ոտն կծիցէ կամ ձեռն։ Լեզուին կծել. եւ ըմպանին կըծել. (Եզնիկ.։)
ԿՈՐՃԱԼԵԶՈՒ ԿՈՐՃԱՅ. Որոյ բարբառն է փոքր մի թիւրեալ եւ խանգարեալ, կամ խորթ եւ կորդ. որպիսի էր բնակչացն յաշխարհին կորճէից ի հայս, որ կոչին գորդայք, կորդուք, կորդուացիք, սահմանակիցք մարաց. յորմէ եւ այժմու բնակիչք այլազգիք քիւրտ կոչին, եւ աշխարտն քիւրտիստան.
Գորդա կոչէ զկորճալեզուն. Զոր ի յունին դորացի անուանեն լեզու (որպէս խոտորեալ ի բուն ելլադականէն ատտիկեցւոց). (Երզն. քեր.։)
Զքոյ լեզուիդ դլտելն բաւանդակ զբառսն (կամ զբարսն) զեզերականս, որպէս զկորճայ եւ զտայեցին եւ զխութայինն. (Երզն. քեր.։)
Գալիլեայ լեզուն մի է ասեն, եւ կորճայ, եւ կարի շինական. եւ զիա՛րդ լսեմք մեք յիւրաքանչիւր բարբառս՝ յորում ծնեալք եմք. (Տօնակ.։)
Որպէս լծ. ընդ թ. կեօքիւս, կեօքս. στῆθος pectus. Լանջք. տախտակ լանջաց. լայնաբար՝ Սիրտ. ստինց. կուշտ, երբուծ. (որ յայլ լեզուս՝ փոքր կուրծք).
Ոչ կռնչեսցէ եւ ո՛չ շուն մի լեզուաւ իւրով. (Ել. ՟Ժ՟Ա. 7։ Յես. ՟Ժ. 21։)
Կրկնակք են ութ. զ. լ. խ. չ. ջ. ռ. շ. ց։ Եւ կրկնակք ասին, զի մի մի իւրաքանչիւր ոք ի սոցանէ յերկուց ձայնակցաց (այսինքն բաղաձայնից) բաղկացեալ է. քանզի բաղկանայ զայ ի սէէ եւ ի գայէ. եւ այլն. ուր այլք ի մեկնչաց յաւելուն եւ զսոսա. ժ. ձ. ղ. ճ. եւ այլն։ Այլ տիրապետ խօսելով՝ ի մեզ չի՛ք կրկնակ, եթէ ոչ գուցէ ռ, իբր կրկին րր. եւ ց, իբր ձս, կամ սձ։ Բայց յայլ լեզուս իրաւամբք կրկնակ կարծին եւ շ, խ, ղ, ձ, ժ, եւ այլն. զի կրկին տառիւք հնչեն եւ գրեն, զոր օրինակ ի լտ. sc, ch, ll, ts, zz եւ այլն։ Թող զտառդ փ, իբր բհ. որ ի լտ. ph, հնչեալ ֆ, ի յունական բառս։
ՀԱՅԵՑԻ որ եւ ՀԱՅԱՑԻ. (ռմկ. հայաստանցի) Հայ ազգաւ. եւ Սեպհական հայոց աշխարհի կամ լեզուի. հայերէն.
Հերինով խոցոտեցին զլեզուն. (անդ. Հ=Յ. մայ. ՟Լ՟Ա.։)
Հերինով խոցոտեցին զլեզուն. (անդ. Հ=Յ. մայ. ՟Լ՟Ա.։)
Հերինով խոցոտեցին զլեզուն. (անդ. Հ=Յ. մայ. ՟Լ՟Ա.։)
Լեզուք աշակերտացն յերկնային ծորանն թացան, եւ հրացան ի հոգւոյն. (Համամ առակ.։)
Զշրթունս նոցա հրեղինօք զարդարեցեր լեզուօք. (Ճշ. ձ։)
Հրեղինօք լեզուօք։ Լեզուացն հրեղինաց. (Շար.։)
Բան ասեմք՝ ո՛չ ամենայն իրօք, զոր ի ձեռն լեզուիս ճայթման. (Կիւրղ. գանձ.։)
ՃՆՃՂԿԱԼԵԶՈՒ ՃՆՃՂԿԻ ԼԵԶՈՒ. որ եւ ՁԱԳՈՒ ԼԵԶՈՒ։ Անուն խոտոյ, եւ սերման հացի ծառոյ. հացի ծառին հունտը, հացի փատ, ձագի լեզու, հացի սերմ։ (Բժշկարան.։ եւ Հին բռ.։)
ՄԱԼԽ կամ ՄԱԼՈՒԽ. κάμηλος camelus եւ restis, funis crassior, rudens navis. Փոխադրութեամբ տառից լինի խամուլ, խամլ. այն է յայն լեզուս՝ քա՛միլօս, քամէ՛լուս, կամալ, ճամալ. այսինքն Ուղտ։ Եւ յայս միտ իմանան յոլովք զբան տեառն,
Բայց նոյն բառ ի մեզ, եւ գրեթէ յամենայն լեզուս նշանակէ երբեն եւ զՀաստ չուան, որ եւ Կառան, եւ Պարան նաւու. ... ուստի Մենինսքի ի լտ. դնէ անխտիր որպէս ուղտ, եւ պարան նաւու. եւ զանազանէ յարաբացին զբառքս ճէմէլ, ուղտ. եւ ճիւմմէլ. յորմէ եւ իտալ. կօ՛մենա, պարան.
ՄԱՐՄԻՆ. σάρξ caro. Որպէս Միս՝ դիմաբաժանեալ ընդ արիւն. եւ ընդ ոսկր. ... եբր. պասար, չէար եւ այլն. այլ որպէս ի մեզ՝ նոյնպէս եւ յայլ լեզուս նոյնանայ ստէպ ընդ ՟Ա նշ.
Մեկնեցան սոքա ի հռոմ լեզուէ։ Մեկնեցաւ յունարէն. (Եւս. պտմ. ՟Է. 12։ եւ ՟Բ. 2։)
ՄԵՂՄԵԽ ὔπουλος, δολερός subdolus, dolosus, vafer եւ ի սուրբ գիրս ՝ ἁνεπιεικός immitis, durus, saevus, iniquus եւ ἑπινοέων excogitans, versipellis եւ այլն. գրի եւ ՄԵԽՄԵԽ, ՄԵՂՄԵՂ. Նենգաւոր. կեղծաւոր. երկլեզու. որ քծնի մեղմ բանիւք, եւ ոչ մեղմանայ ի չարութենէ. չարահնար. չարարուեստ. ժանտ. դժնեայ.
(որ եւ յն. մէ՛դաքսա, մէդա՛քսիօն. որպէս բառ օտար լեզուի. զի ըստ բնիկ յն. ասի սիրիգօն ի սիր, այսինքն շերամ որդանէ). μέταξα, μετάξιον, σηρικόν sericum. Թել եւ հիւսք շերամ որդան. եւ Կերպաս ի նոյն ի նիւթոյ.
Ոչ ինչ է չար քան զարծաթասէր միանձն։ Ո՛վ արծաթսիրութիւն, որ զրկես զմիանձունս ի դասակարգութենէ հրեշտակացն, որ սրես զլեզու միանձին յանարգանս եւ յատելութիւն։ Այս տեղի միանձանց է. (Վրք. հց. ՟Բ. ՟Է. եւ այլն։)
Որպէս աղեղնաւորն եւ պարսաւորն միապէս ասի ի յոյն լեզու (ձգօղ), եւ թարգմանել նոյնպէս յասորի լեզու չէ՛ մարթ. (Կիւրղ. ծն.։)
Ժուժկալ, որ ամենայն իսկ կարեաց յաղթէ, լեզուի եւ ձեռաց եւ աչաց յայրատաց. (Ոսկ. տիտ.։)
ՅԱՍՄԻԿ ՅԱՍՄԻՆ կամ ՅԱՍՄԻ. Նոյն ձայն է եւ յայլ լեզուս. ἱάσμη , ἱάμινον (ի ἵον որ է մանուշակ). ՛ jasme, jasminum. իտ. gelsomino. եասէմի, եասըմ եաղը. Տունկ մանրատերեւ՝ երկայն եւ բարակ եւ կակուղ գաւազանօք. եւ ծաղիկ նորա սպիտակ՝ անուշահոտ յոյժ. իսկ իւղն յասմեան ասի կազմեալ ի սպիտակ մանուշակէ.
ՅԱՍՄԻԿ ՅԱՍՄԻՆ կամ ՅԱՍՄԻ. Նոյն ձայն է եւ յայլ լեզուս. ἱάσμη , ἱάμινον (ի ἵον որ է մանուշակ). ՛ jasme, jasminum. իտ. gelsomino. եասէմի, եասըմ եաղը. Տունկ մանրատերեւ՝ երկայն եւ բարակ եւ կակուղ գաւազանօք. եւ ծաղիկ նորա սպիտակ՝ անուշահոտ յոյժ. իսկ իւղն յասմեան ասի կազմեալ ի սպիտակ մանուշակէ.
ՅԱՍՊԻ ՅԱՍՊԻՍ. Նովին ձայնիւ ասի եւ յայլ լեզուս. ἱάσπις jaspis. իտ. jasoide, diaspro. էսպ, էսէպ, էշֆ, եէշիմ, եէսիմ. Ակն պատուական՝ այլեւայլ գունով. ազնիւն կանաչագոյն՝ նման զմրխտոյ. Տե՛ս (Ել. ՟Ի՟Ը. 18։ ՟Լ՟Թ. 11։ Ես. ՟Ժ՟Դ. 12։ Յայտ. ՟Դ. 3։ ՟Ի՟Ա. 11. 18. 19։)
ՅԵՂՈՒԼ. τρέπω verto, transfero. որպէս Թարգմանել. վերածել յայլ լեզու.
Զգիր դիւանաց յեղուլ ի յոյն բան։ Փոխեաց զամենայն ի լեզու ասորի, որ եւ ապա անտի յեղու ի յոյն բան։ Զքսան եւ զերկու յայտնիսս, եւ զնոր կտակս յեղուլ ի հայ բան. (Խոր. ՟Ա. 1։ ՟Բ. 63։ ՟Գ. 53։)
Զսոսա յորժամ յեղու ոք յայլ լեզուս. (Իգն.։)
Լեզու ըստ բազում օրինակի հայելի է խորհրդոց. քանզի զոր նայն յղանայ. սա բղխեալ ծնանի. (Իսիւք.։)
Յղեցան (կամ յղացան) առաքեալքն ի հոգւոյն Սրբոյ, ծնան լեզուս խօսս ամենեցուն անմահութեամբ։ Յղեցան լեզուք առաքելոցն զանչափութիւն հաւատոյն իւրեանց։ Զղջմունս զխոստովանութիւն ապաշխարութեանցն յղեցեալք. (Ագաթ.։)
լեզու քո նիւթէր զնենգութիւն։ Ի սրտի իւրում նիւթէ զնենգութիւն։ Անիրաւութիւն ձեռք ձեր նիւթեն։ Մի՛ նիւթեր բարեկամի քում չարիս։ Որ նիւթէ զբարիս, խնդրէ զշնորհս բարութեան.եւ այլն։
Լեզուք՝ նշանակի վասն են, ո՛չ հաւատացելոց, այլ՝ անհաւատից. (՟Ա. Կոր. ՟Ժ՟Դ. 22։)
Անտանօր նօթճեաց մեզ զյաւիտենական փրկութիւնն։ Եւ յետ գոյութեանն դարձեալ նովին խնամօքն նօթճէ։ Գործի առեալ զլեզուն դաւթի՝ զայս մեզ նօթճէր. (Լմբ. ատ. Լմբ. պտրգ. Լմբ. սղ.։)
Կալ հարկաւոր է ընդդէմ շատխօսացն։ Սաբէլ եւ արիոս այնքան ի միմեանց որոշեալք, որքան լեզու շատխօս յանխօսէն. (Առ որս. ՟Զ. ՟Ժ՟Ե։)
Ի ձեռաց զրպարտողին՝ ի լեզուագար շնասիրի. (Մխ. երեմ.։)
χεῖλος labium, labrum. եւ os. եւ ora. Եզր բերանոյ՝ որպէս կրկին թերթք կարմիր։ Լայնաբար՝ Բերան, լեզու, բարբառ։ Նմանութեամբ եւ Ափն կամ ծնօտ եւ կողմն իրաց. պռկունք ... լէպ. (լծ. լտ. լա՛պիում, լա՛պրում. )
Շնչափողաւ, լեզուաւ, շրթամբք, եւ ատամամբք՝ յառաջաբերումն է ձայնի. (Շ. թղթ.։)
Ծառայեն գործոցն նորա ամենայն շրթունք ի պէսպէս բարբառս, եւ ամենայն լեզուք պէսպէս ձայնիւք. (Եփր. ծն.։)
Ոտնատ կամ ձեռնատ, պնչատ կամ շրթնատ։ Ի լեզուատ, յատամնատ, եւ ի շրթնատ մարդկանէ. (Կանոն՞ Վրդն. ծն.։)
κερατίζω, συγκερατίζω, κυρίττω, -σσω cornum vel cornibus peto, ferio, confligo μάχομαι, καταγωνίζω pugno, certo, conflicto πυκτεύω pugilor, dimico. (ի բառէս Եղջիւր, որ է յայլ լեզուս՝ քէրն, քէրանիա, քէրաս, քօռնու ). Եղջերցել. եղջիւր ածել. եղջերօք կռուիլ՝ հարկանել. խեթկել. բախիլ. մրցիլ. մարտնչել գազանաբար. կոտոշով կռուիլ.
Ասորիք՝ ուղղիչք հայ լեզուովս ասին. (Փիլ. այլաբ.)
Թողուլ զբանիցն զառանձինն պայմանն, եւ զմիտս լեզուին թարգմանել. (Կիւրղ. ծն.։)
Կոչեաց զերկիրն յանուն նորա յափբաթայ՝ որ եւ զկնի պարզեալ՝ ասի եփրաթայ, որ է բացումն։ ՟Ի՟Բ գիր առ դանելի ասորւոյ գտեալ, որ վասն ոչ պարզելոյն զընդարձակութիւն լեզուիս՝ անհոգա ցեալ եղեւ. (Վրդն. ծն. եւ Վրդն. պտմ.։)
Նախ առ աստուած ձգեաց (չարախօսն) զլեզուն, եւ պարսեաց զթոյնք իւր իբրեւ զարձան վիմի. (Մագ. ՟Ծ՟Է։)
Յորժամ ամենայն թշնամանքն լեզուաւն արտաքս պարսեսցին. (Բրս. բարկ.։)
Մագլցէր զերեսս դատաւորին, որպէս եւ սովորութիւն է տղայոց՝ այսպիսի անակնածութեամբ պտըսկել։ Մինչեւ ի ստնդիայ տղայսն՝ որք ի գիրկս մարցն պտըսկէին, ասելով թերակատար եւ թոթովախօս լեզուով. (Հ. յուլ. ՟Ժ՟Է.։ եւ Հ. փետր. ՟Դ.։)
Զսահանս փառաց ոչ որսայր։ Ոչ սահանք լեզուի, այլ զգաստութիւն մտաց (օգտէ). (Իսիւք.։)
Լեզուօք (երեւեցաւ հոգին սուրբ), զի առ բանն ընտիր եւ սայթաք գործեսցէ. եւ հրեղինօք, զի զառաքեալսն մաքրեսցէ. (Տօնակ.։)
ՍՈՂՆԱԿ, ի, աց. գ. Պարզունակ. նիդ շարժական ի ներքսակողմն դրան. լեզու աղխի՝ որ բանալեօք վարեալ՝ փակէ եւ բանայ զդուռն.
ՍՈՍՈՐԴ. գրի եւ ՍՈՍՈՐ, ՍՈՍՐ. ἁνθερεών mentum եւ γαργαρέων avola σωλήν canalis, tubus, fistula. Կողկողիթ. կզակք, ներքոյ եւ ներքինք պարանոցի. խռչափող, շնչափող. եւ Լեզուակ.
Եւ այտք եւ լեզու, եւ որ զկոկորդիւն է կազմած, ըստ որում սոսորդն ի վայր կոյս թուլանայ հովտաբար, եւ շեշտոլորելով ձկտի. (Նիւս. կազմ. ՟Ժ. որպէս եւ ՟Ժ՟Է. ուր դնի կողկողիթ. ի լս. գրի՝ սոսորդ։)
Ի ՍՈՒՐ ՍՈՒՍԵՐԻ, կամ ՍՐՈՎ ՍՈՒՍԵՐԻ. կամ Ի ՍԱՅՐ ՍՈՒՍԵՐԻ, որ յայլ լեզուս ասի, ի բերան սրոյ։ cf. ՍՈՒՐ, եւ cf. ՍԱՅՐ։
Ո՛ բերանք եդեալ ի յերկինս, եւ լեզուք ստայօդ ածեալ զերկրաւ. (Մեկն. ղկ.։)
Փողէր, եւ ի փողսն սրնգէր, իսկ լեզուովն ճռուողէր. (Մագ. ՟Լ՟Զ։)
Ի հեբրայեցի լեզու հրեղէն բերանք թարգմանին սրոբէք. (Ոսկ. ես.։)
Փոխանակ վաստակոցն՝ զոր վաստակեսցես ինձ։ Զտառապանս իմ եւ զվաստակս ձեռաց իմոց։ Ելանէ մարդ ի գործս իւր, եւ ի վաստակն ձեռաց իւրոց մինչեւ ցերեկոյ։ Հատուսցէ քեզ տէր ըստ վաստակոց քոց։ Զբերս երկրի քոյ, եւ զամենայն վաստակս քո կերիցէ։ Ոչ լիցի աշխատութիւն ի յակոբ, եւ մի՛ երեւեսցի վաստակ ի մէջ իսրայէլի։ Ի ներքոյ լեզուի նորա ցաւք եւ վաստակք.եւ այլն։
Մի՛ ոք ի ձենջ վատթարս խօսելով լեզուաւ, պատճառ լիցի ի հայհոյութիւն սուրբ հաւատոյս. (Շ. ընդհանր.։)
Ի բաց կացցեն յայնպիսի վրիպակ օրինաց։ Վրիպակ ազդեցմամբ զկենացն բան լուտացաւ լեզուս։ Կորստական շաւիղ, վրիպակ ճանապարհ։ Ի ճանապարհէ՝ յորմէ վրիպակ գտան, ընդ նոյն հետս դառնալն ունի ի նոյն անվրէպ ածել. (Եղիշ. ՟Բ։ Պիտ.։ Նար. ՟Խ՟Ը։ Իգն.։)
Զքո լեզուիդ գիտելն բաւական, զբառսն զեղերականս, որպէս զկոճայն եւ զտայեցին. (Երզն. քեր.։)
Ցոփոգի մեղկութեամբն իգանան։ Ամենայն ցոփոգեացն եւ աղալեզուացն չեւ խօսք ի սրտին՝ երդումն ի լեզուն կալ պատրաստ։ Ցոփագեացն եւ աղալեզուացն, թէպէտեւ բիւր անգամ երդնուն, ոչ ոք հաւատայ. (Մանդ. ՟Դ. ՟Ժ՟Ե։)
Ցրումն եւ բաժանումն լեզուաց. (Անան. եկեղ։)
Մարմինն փշանայ, եւ լեզուն խոշորանայ.. . փշանալն եւ սռսռալն. (Մխ. բժիշկ.։)
ՔԱՂԻՐԹ կամ ՔԱՂԻՐԴ կամ ՔԱՂԸՐԹ, քաղրթան. Է եւ որպէս յատուկ անուն. յորմէ եւ Քաղրթականք եւ քաղթալեզուք.
Ի սարկինոսացն՝ որք առ ժամանակ մի քաղրդականք կոչեցան, զոր ասէ իսկ աստուածային գիրք, եթէ քաղրթալեզուքն սրբեսին յարենէ անմեղաց. քանզի սկիզբն զօրանալոյ ազգին քազրթն եղեւ, որ էր իշխան սակաւ իսմայէլականաց շրջաբնակաց. (Պտմ. վր.։)
Զի՞նչ է քերովբիմն. թարգմանի՝ գիտութիւն բազում։ Քաղդէացւոց լեզուովն ասացեալ է քերովբիմ. (Փիլ. ել.։)
Ի փոխել զլծորդսն եւ զքմակիցսն։ Զբարբառակիցսն եւ զքմակիցսն բաղդատէ առ միմեանս. (Երզն. քեր.) ուր իմանայ եւ զհագագայինսն, զի քիմբ ըստ այլ լեզուաց ի մէջ բերեն եւ զկոկորդ։
Փրկիչ, որ է օծեալ տէր. եւ արդ է ըստ (այլոց) լեզուաց այսպէս. Ծնաւ ձեզ այսօր յիսուս, որ է տէր քրիստոս. (Իգն.։)
Կերայց. եւ օրհնեսցէ զքեզանձն իմ։ Օրհնեցից զքեզ առաջի տեառն։ Օրհնեաց զնա, եւ ասէ, ահա հոտ որդւոյ իմոյ իբրեւ զհոտ անդոյ, զոր օրհնեաց տէր. եւ այլն։ Եւ ոչ քառասուն լեզու բաւական էր. զայնչափ արանց առաքինութիւն օրհնել. (Բրս. ՟խ. մկ.։)
Միջնորդ ազդման շրթանց, կամ գործի ազդման լեզուիս շարժութեան է բերանն խօսողի։
Զմիաբարբառ լեզու մարդկութեան շփոթեաց յայլաբան խլուըրտիւնս. (Արծր. ՟Ա. 2։)
ԱՅԼԱԲԱՆ որպէս Այլալեզու, կամ այլայլիմաց.
Յայլազանս բարբառին լեզուս։ Որ յայլազան սեռիցն յարաբարդեալ ժողովի ի մի գոյութիւն. (Անան. եկեղ։)
Այլասեռ նիւթոցն հալուած։ Լեզուաց այլասեռ ձայնից. (Նար. խչ. եւ Նար. առաք.։)
Պատմեսցուք անաշխատ լեզուաւ, եւ անհանգիստ բարբառով. (Ագաթ.։)
Այն՝ որ գործէ զաղտեղութիւն, զանասելին մարդոյ լեզուին. (Շ. եդես.։)
Անարգել լեզուաւ խօսեսցիս։ Անարգել դիտմանն։ Անարգել ճայթմամբ իմն. (Նար.։)
Զանարուեստ եւ անդուռն լեզուն կարկեցուցանել։ Զանկապն եւ զանդուռն նորա լեզուն ատեցեալք. (Պրպմ. ՟Լ՟Ը։)
Երգեսցե՛ս մի՛ անիմաստ լեզուաւ միայն, այլ ի միտս քո. (Վրք. հց. ՟Բ։)
Ոյր չիք լեզու եւ բարբառ. լեզու չունեցօղ. տիլսիզ. տիլի օլմայան.
Անբան եւ անլեզու ոմն առաքեցեր. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Ե։)
Անլեզուն ի յերկրի բարբառէր. (Ճ. ՟Թ.։)
Լաւագոյն է անկանիլ ի բարձրութենէ ի խոնարհ՝ քան լեզուաւ. Նոյնն։
Մանկունք՝ անկատար լեզուաւ զհայրն պարգեւատու արարին. (Կլիմաք.։)
Ազգ անհաւատ։ Ընդ անհաւատս դիցէ։ Մի՛ լինիր անհաւատ, այլ հաւատացեալ։ Անհաւատ արամբն։ Անհաւատ կնաւն։ Լեզուք՝ նշանակի վասն են, ոչ հաւատացելոց, այլ՝ անհաւատից։ Զի՞նչ բաժին կայ հաւատացելոյն ընդ անհաւատին. եւ այլն։ (Որպէս եւ Ես. ՟Ժ՟Է. 10.)
Զայն՝ որ եբրայեցիքն հայրենի լեզուաւն հրամայեցին անցարան կոչել։ Զենուն զացարանն՝ զբնակութիւն փոփոխեալ. (Փիլ. ՟ժ. բան. եւ Փիլ. ել. ՟Ա. 4։)
Առ ի խնուլ զբերանս այնոցիկ՝ որք ապառումք էին։ Զապառում լեզուս նոցա արգելոյր։ Անուն կայիափա. ապառում, խիստ եւ յանդուգն էր սաքան զայլսն ամենայն։ Ոչ կարէր ուրանալ, թէ եւ յոյժ ապառում էր. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 36։ ՟Բ. 19. եւ 17։)
Զհամ՝ առաստաղն առնու լեզուին։ Երակ մի ի բերանոյն առաստաղն կայ, որ զամենայն համ իմանայ. (Ոսկիփոր.։)
Մտրակեա՛ զերիվար լեզուդ առ ի յասպարէս. (Ածաբ. ծն. (յն. նպատակ).)
Ընդ հռւվմայեցւոց լեզուն խրոխտալով արշաւէ (այսինքն համարձակ խօսի)։ արտաքոյ արշաւել խորհրդոյս զօրութեան (արսինքն ի դուրս ելանել). (Լմբ. ստիպ. եւ Լմբ. ատ.։)
Լեզուագարին, աքսոտին, աղտեղութեամբ վարին. (Եփր. զղջ.։)
Բալիստր խոցոտիչ՝ լեզուք նոցա. (Երեմ. ՟Թ. 8։)
Խորին բանաւորքն եւ պերճացեալքն ի ճարտարութիւն լեզուոյ. (Լմբ. սղ.։)
ԲԱՌԳԻՐՔ որ եւ ասի ԲԱՌԳԻՐ, ԲԱՌԻ ԳԻՐՔ. λεξικόν lexicon, vocabularium, dictionarium Նոյն է եւ ԲԱՌԱԳԻՐՔ, կամ ԲԱՌԱՐԱՆ. Գիրք հաւաքման եւ մեկնութեան բառից՝ յայլեւայլ լեզուս ըստ ազգի. որ երբեմն էր գործ թեթեւ յամենայն ազինս, եւ դարուց ի դարս ճոխացաւ.
Որպէս Քաղցրաբան. անուշ լեզու.
Զանբարժանելի զզօրութիւն ի բազումս բարժանեալ բոցատեսակս լեզուաց, ի վերայ իւրաքանչիւրոց ընտրելոց արանցն բերիւր. (Գանձ.։)
Որ բոցատիպ լեզուօք ... իջեալ ի յերկնից. (Շար.։)
Գորդայիցն գաղափար է. զի դոքա որպէս ծեքելով ի հոմանուն լեզուէ ի խօսս. նմանապէս եւ հոռոմին դորացի իմն անուանեալ լեզու, որպէս եւ գորդայիցն. (Երզն. քեր.։)
Այն լեզուք են, որով մարգարէք դատափետ եղեալ թոպեցան։ Դատափետ աղաղակն զիս պաշարեալ (ի բանտի). (Յհ. կթ.։)
Դեռախօս լեզուոյն գովութեամբ. (Խոսր.։)
παράφορος titubans, aberrans Դրդուեալ կամ դրդուաղեալ որպէս դանդաչօղ, եւ թոթով առաւել. լփռտացօղ, թռչօղ լեզու.
Մինչ դեռ ոչ է դրդաւել լեզուդ, եւ ոչ ցամաքեալ, եւ ոչ տուժի. (Ածաբ. մկրտ.։)
Զքո լեզուիդ դիտել զբովանդակ զբառսն զեզրականս. (Մագ. քեր. կամ ըստ Երզն. Եզերական։)
Տեառնագրեաց զեղունդն, եւ արձակեաց զնա. (Վրք. հց. ՟Ի։ (վրիպակաւ գրի եւ զելուն, կամ զլեզուն)։)
Եւ մի՝ եռանուն գոլ լեզուանեցաւ զաստուած. (Կանոն.։)
Ընկա՛լ զերգաբան օրհնութիւն մերումս լեզուի. (Նար. կուս.։)
Երգարան է լեզուն մտացն. (Կլիմաք.։)
Լեզու երեքկին զբազումս սասանեաց։ Լեզու երեքկին զկանայս ժրագլուխս եհան. (Սիր. ՟Ի՟Ը. 16. 19։)
Գունովքն ի մարդոյ տեսակ երիւրեցին։ Ընդ օդս բախեալ, լեզուովս երիւրեալ, եւ ի յօդս ցնդեալ (ձայն). (Լմբ. իմ. եւ Լմբ. պտրգ.։)
Կեկրոփս դիփիէս ... կոչի երկբոյս, կա՛մ վասն հասակին երկայնութեան, կամ զի եգիպտացի էր, եւ զերկոսին լեզուս գիտէր. (Եւս. քր. ՟Բ։)
Երկինք խօսին ո՛չ լեզուաւ զարգանօք, այլ՝ ժամուք եւ մասամբք. որպէս եւ գրեալ է, երկինք պատմեն զփառս Աստուծոյ. (Տօնակ.։)
Տունկն՝ յորմէ կաթէ զմուռս. որ յայլ լեզուս նոյնպէս Զմուռս կոչի. ( սմիւռնա, միրրա, մօր ).
Նմանութեամբ ձեւանան պէսպէս ոճք՝ յամենայն լեզուս.
ԹԱՐԳՄԱՆ ἐρμηνευτής, διερμηνεύων interpres գրի եւ ԹԱՐՔՄԱՆ. որ եւ յայլ լեզուս՝ թէրճիման, թէրկէմ կամ թարկում, տրակօմա՛նօ, վր. թարգմա՛նի, եւ այլն. Մեկնիչ լեզուի՝ յեղլով ի միոյ յայլ, բանիւ կամ գրով.
ψελλίζω balbutio Թոթով լեզուաւ խօսել. կակազել.
Զթունալից որպէս զօձի զլեզուդ քո շարժել ընդդէմ նոցա. (Յհ. իմ. երեւ.։)
Կանխաւ իսկ ժամանեցի առ ի քէն բարի։ Կանխաւ ժամանէ ունել զլեզուս նորա. (Նար ՟Ձ՟գ։ Իգն.։)
Յուշկապարկաց ասեն բնակեալ յաւերակսն, զոր յոյն լեզու իշացուլս ասէ։ Անուանք առանց անձանց են յուշկապարկաց եւ իշացլուց. (Եզնիկ.։)
Լեզու լաւախօս ղաճախէ զբարեկամութիւնս. (Սիր. ՟Զ. 5։)
γλωσσάριον lingula. Փոքրիկ լեզու, եւ որ ինչ նման է նմին. տիլճիք.
Փողերակքն եւ Խռչափողքն.. . եւլեզուակն. (Նիւս. բն.։)
γλωσσότμητος . Լեզուահատ ի բնէ. որոյ լեզուն է կտրեալ կամ պակասաւոր.
Ըզբեկն կամ զլեզուատ մի՛ մատուցանիցեն զայն տեառն. (Ղեւտ. ՟Ի՟Բ. 22։)
Ի գնչու եւ ի լեզուատ մարդկանէ. (Վրդն. ծն.։)
Տ. ԼԵԶՈՒԼ, եւ ԼԱՓԵԼ.
Ուղիղ է երկրորդ մեկնութիւն բառիս, որպէս արաբ. Հալեզուն. limax
ԽԱՂՈՂԻԿ. որ գրի եւ ԽԱՂԱԼԻԿ, ԽԱՂԱԼԻՔ, ՂԱՂՈՒԿ. σταφυλή uva, uvula, gurgulio. Սոսորդ. զատիկ, լեզուակ, մակալեզու. եւ ցաւ նորին. կողկողիտ, պզտի լեզու. (Գաղիան.։)
Խարազան, որ է վարիչ իշոյ։ Խարազան իշավար ասի պարսիկ լեզուով. (Վանակ. հց.։ Երզն. քեր.։)
ԽՂՈՒՆՋՆ կամ ԽՂՆՋՈՒՆ. κόχλος, κοχλίας , κόγχη, κογχύλη concha, limax, conchylium, ostreum, murex. որ եւ գրի ԽԽՆՋԻՒՆ, կամ ԽԽՆՋՈՒՆԻ, ԽՂԸՆՋՈՅՆՔ, եւ ԽՌՆՋԱՅԼ. ռմկ. կողինջ, կոխլանճ. Խեցեմորթ ցամաքային եւ ծովային՝ ազգի ազգի. որոյ ազնուագոյնն է կոնքեղ, յորմէ ելանէ ծովու ծիրանի. սիւմիսքլիւ պեօճէք. (որպէս եւ հյ. ի խլինք, ունչ) հալեզուն քէրէ. եւ իսկէռլէթպեօճէյի։
ԽՂՈՒՆՋՆ կամ ԽՂՆՋՈՒՆ. κόχλος, κοχλίας , κόγχη, κογχύλη concha, limax, conchylium, ostreum, murex. որ եւ գրի ԽԽՆՋԻՒՆ, կամ ԽԽՆՋՈՒՆԻ, ԽՂԸՆՋՈՅՆՔ, եւ ԽՌՆՋԱՅԼ. ռմկ. կողինջ, կոխլանճ. Խեցեմորթ ցամաքային եւ ծովային՝ ազգի ազգի. որոյ ազնուագոյնն է կոնքեղ, յորմէ ելանէ ծովու ծիրանի. սիւմիսքլիւ պեօճէք. (որպէս եւ հյ. ի խլինք, ունչ) հալեզուն քէրէ. եւ իսկէռլէթպեօճէյի։
Ոչ եթէ առ ժողովուրդ խորխօս ծանրալեզու առաքեսցիս. (Եզեկ. ՟Գ. 5։)
Սատանայ ընդ խաւար խոցոտէ չար խորհրդովք։ Մինչեւ յե՞րբ անդամքս լեզուօք զիրեարս խոցոտեմք։ Ի քո անպատկառ կշտամբանաց եւ ի նախատելոյ միշտ խոցոտիմ. (Լմբ. իմ. եւ Լմբ. ատ. եւ Լմբ. սղ.։)
Բաղիստր խոցոտիչ լեզուք նոցա. (Երեմ. ՟Թ. 8։)
Քանզի յոյժ խօսանակ էր այրն, եւ ճարտարալեզուութեամբ կախարդէր զբազմաց լսելիսն. (Լաստ. ՟Ի՟Բ։)
Գործարան խօսելոյ. լեզու. բերան.
Ո՛վ խաղացեալ մանուկ, մարգարէացար զօրհնութիւնդ լեզուով ծերունւոյդ. այսինքն եղիսաբեթի ծերունի մօրդ. (Լմբ. վերափոխ.։)
Ծեքական է բառք ըստ մթին լեզուաց. (Երզն. քեր.։)
Ի յունական լեզուածայր փստածաղիկ ծենքենայիցն. (Ճ. ՟Ը.։)
Զլեզու դորա ընդ ծոծորակն հանէ՛ք. (Ճ. ՟Բ. ՟Ը. եւ այլն։)
Զլեզուն ընդ ծոծորակսն հանել։ ծակեալ զծոծորակսն, եւ զլեզուն ընդ այն հանէին. (Ագաթ.։) (կայ եւ ձ. ըստ հին տպ. ծոծրակս, կամ ծործորակս։)
Զի քաջ գիտէին զնա կակազոտ։ Պարզելով զլեզուն կակազոտ։ (Վրդն.ել. եւ Վրդն. թուոց.։)
Ծառ կաստանայի, որ յայլ լեզուս շփոթի եւ ընդ կաղին, նուշ, ընկոյզ.
Որ յաղիսն կտնդոցին շարժումն որոշեալ երգեսցէ։ Որպես երաժշտական ոք զթուլացելովք աղեօք քնարին բախեալ զկտնտոցն (կամ զկտնգոցն)։ Որք զկտնդոց ածեն։ Գործարանք ձայնի բազումք, իսկ խօսիցն բերան, լեզուիցն եւ կոկորդիցն զկնանտւցի (կամ զկտնդոցի) օրինակ ունելով, եւ վերնատանն՝ հնչման. (Նիւս. կազմ. եւ Նիւս. բն.։)
Բան մարգարէին իբրեւ կտնդոց բախէր զլեզու կիտոսին. (Անան. ի յովնան.։)
Երանի՜ թէ յանօգուտ միայն (վարէիք զլեզու), նա աւանիկ զնորին հակառակն՝ եւ ի վնասակարս եւս. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 2։)
Իմ եղբարք եւ մարմնակիցք՝ ի համասեռից եւ յայլալեզուաց. (Լմբ. պտրգ.։)
Ի հագարացւոց ի հայական վերաբերել լեզու։ Փոխաբերել ի հայական լեզու. (Նանայ. յռջբ։)
ἁρμενικῶς armeniace. Հայ բարբառով. ի լեզու հայոց. հայրէն, հայնակ.
Հայերէն լեզուոյն կամ լեզուին. (Կորիւն.։)
Մահ հովուեսցէ զնոսա. յայլ լեզուս նշանակէ անխտիր, արածել, եւ ճարակիլ.
Ոչ ունկն տեսանէ, ոչ լեզու հոտոտի. (Ագաթ.։)
Հրազինեաց զնոսա ի լեզուս հրանիւթս. (Լմբ. հանգ.։)
Բաժանեալ ի լեզուս հրանիւթս՝ նստաւ ի վերայ. (Տօնակ.։)
ՀՐԷԱՐԷՆ կամ ՀՐԷԵՐԷՆ. ἱουδαϊστί judaice. որ եւ ՀՐԷԱՅԵՐԷՆ. ՀՐԵԱՐԷՆ. եւ ՀՐԷԱԲԱՐ. Հրէից լեզուաւ կամ գրով. ըստ սովորութեան յուդայեանց. եւ Հրէական.
ՀՐԷԱՐԷՆ կամ ՀՐԷԵՐԷՆ. ἱουδαϊστί judaice. որ եւ ՀՐԷԱՅԵՐԷՆ. ՀՐԵԱՐԷՆ. եւ ՀՐԷԱԲԱՐ. Հրէից լեզուաւ կամ գրով. ըստ սովորութեան յուդայեանց. եւ Հրէական.
Լեզուօք լակէին (զջուր), եւ ոչ առնաբար ձերբացի. (Կիւրղ. ել.։)
Ի լեզուաց ոմանց ճարտարաց ի ճահ ճեմութեանց։ Անդէն՝ ընդ նմին կարգի ի ճահ փոխադրութեանց. (Նար. ՟Ղ՟Գ. եւ Նար. խչ.։)
Բան ասեմք՝ ո՛չ ամենայն իրօք, զոր ի ձեռն լեզուիս ճայթման. (Կիւրղ. գանձ.։)
ՃԵՂԱՆԱԿ կամ ՃԵՂԵՆԱԿ. Զարդ գլխոյ կամ զգեստուց, թերեւս որպէս ճիւղաւոր. իբր ճղալլը լէլնկ, կամ թէլլի փուլլու ճէլլայի դիպակ, եւ այլն. զի է անյայտ թէ ի բա գրոց ո՞ր բառ պատասխանէ յայլ լեզուս, յասելն.
ՃԵՂԱՆԱԿ կամ ՃԵՂԵՆԱԿ. Զարդ գլխոյ կամ զգեստուց, թերեւս որպէս ճիւղաւոր. իբր ճղալլը լէլնկ, կամ թէլլի փուլլու ճէլլայի դիպակ, եւ այլն. զի է անյայտ թէ ի բա գրոց ո՞ր բառ պատասխանէ յայլ լեզուս, յասելն.
Սատակէ էր զլեզուս մեծաբանս. (Սղ. ՟Ժ՟Ա. 4։)
Ապրեցուսցես ի մեծաբանս լեզուաց. (Լմբ. սղ.։)
Անլեզուն (արեգակն խաւարեալ՝) ի յերկնից ձայնէր, աւետիս մեծածագ լուսոյ փառացն քրիստոսի. (Մեկն. ղկ.։)
Լեզու՝ փոքր ինչ անդամ է, եւ մեծամեծս բարբառի. (Յկ. ՟Գ. 5։)
Կապուտակ ծաղիկ եզնալեզու ..., կամ նման նմին, յորմէ մղի հիւթ քաղցր եւ մեղրահամ, սիրելի մեղուաց.
Մտրակեա՛ զերիվար լեզուդ առ ի յասպարէս. յն. խթանեա՛ զմտրուկն. (Ածաբ. ծն.։)
Ոչ վասն առաքելոցն, այլ վասն մօտակացաց հրէիցն երեւեցան լեզուքն։ Բազմացն խրախոյսք, մօտակացացն յարգանք. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 15։)
Ոչ վասն առաքելոցն, այլ վասն մօտակացաց հրէիցն երեւեցան լեզուքն։ Բազմացն խրախոյսք, մօտակացացն յարգանք. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 15։)
Ոչ վասն առաքելոցն, այլ վասն մօտակացաց հրէիցն երեւեցան լեզուքն։ Բազմացն խրախոյսք, մօտակացացն յարգանք. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 15։)
Բազումք են (ի կենդանեաց, ասէ դիմախօսն), որ յօդացեալ է ի ձեռն նոցա (բարբառ իբրու մարդկային)։ Բազմաց եւ այլոց դէ՛պ է լեզու՝ ճշգրիտ եւ ստոյգ յօդանալ. (Փիլ. լիւս.։)
Առաքեցին զմեզ յԱղեքսանդրիա ի լեզու պանծալի՝ ի ստոյգ յօդանալ ճեմարանին վերաբանութեան. այսինքն ի տարրանալ կամ քաջ ուսանել զամենայն հանգամանս յունական լեզուի եւ ուսմանց. (Խոր. ՟Գ. 61։)
Լեզու սուր եւ հատու կոչի հոգին սուրբ, որպէս նովաւ յօդանայր Դաւիթ. (Համամ առակ.։)
Յարմարեալ է թուղթս այս (եբրայեցւոց) յօդապատ զարդագիր բանիւք (յն. շարադրութեամբ եւ բառիւք) իւրովք ըստ յոյն լեզուի առաւել քան զայլ թուղթս առաքելոյ. (Եւս. պտմ. ՟Զ. 25։)
Արթնութիւն՝ հոգւոց ընտրիչ, լեզուի նհանջիչ. (Կլիմաք.։)
Շաղփաղփ այլատարագ դայ լեզուն ասորի ի մերս հայկազանցն արմեանս ազդ եւ լեզու. (Յիշատ. ոսկ. յհ.։)
Ուրախացի՛ր պսակ կուսից. պսակդ՝ այլ լեզուաւ շամփրակ ասի. եւ է՛ զի յաղթանակ ի հանդիսի մրցման. (Վանակ. յուրախացիրն.։)
λάλος, λολολέσχης loquax, blatero, nugax. բայիւ βαττολογέω , ὐθλέω, γλυαρέω garrio , nugor. որ եւ ՇԱՏԽՕՍ. Բազմաբան. երկայնաբան. շաղակրատ. լեզուանի. ուստի ՇԱՏԱԽՕՍ ԼԻՆԵԼ՝ Բազմաբանել. շաղակրատել.
Որ յունաւն առանձին բանիւքն (յատկութեամբ լեզուի) վարըանիցն, ընթերցեալ զթարգմանեալսն ըստ հհեբրայեցւոց բանիցն բարբառոյ, շլմորին. (Կիւրղ. ծն.)
Աստուած ոչ իբրեւ զմարդ՝ բերանոյ եւ լեզուոյ եւ շնչաբեր երակաց կարօտացել է։ Շնչաբեր երակք՝ շնչոյն ամանք՝ ոչ օդ միայն ունին յինքեանիս անխառն եւ մաքուր, այլեւ արիւն. (Փիլ.։)
Երկու են ամանք. երակ, եւ շնչափողք. երակն՝ արիւն առաւել ունի քան զշունչ. իսկ շնչափողքն շունչ առաւել քան զարիւն։ Հնչումն. յոր եւ գործի ի բնութենէս՝ կազմեալ ի ձեռն այնր՝ որ ասի խոշոր՝ շնչափողոյն, բերանոյ, եւ լեզուոյ։ Շուչն ոռոգելով զշնչափողսն. (Փիլ.։)
Շնչափողաւ, լեզուաւ, շրթամբք եւ ատամամբք յառաջաբերումն է ձայնի. (Շ. թղթ.։)
Շունք օրինաց քոց արտաքին՝ գոնէ լեզուաւ ողորկէին. (Յիսուս որդի.։)
Քուրձ, մոխիր, յոտնային (կամ ոտնային) հսկումն, լեզուոյ բորբոքումն ի չափաւորապէս խօսելն. (Կլիմաք.։)
Որպէս ծակք իմն են եւ բոյնք՝ աչք, ի սոսա որջացեալք են երեսք (այսինքն տեսանելիք), ա՛յլ բոյնք ականջք, ի սոսա որջացեալ են լսելիք. այլ իմն մեծ յօդաւոր ձայնին գործի որջացեալ է ի բերանի՝ լեզու։ (Թունաբերաց) ի տունսն որջանալ առաւել է սուտ. (Փիլ. լին. ՟Բ. 3։ եւ Փիլ. լիւս.։)
Ի լեզուս նոցա ուսեալք (տպ. վարժեալք). (Սարգ. յկ. ՟Ա։)
Չարալեզու. եւ Չարախօս.
Լեզուանի եւ չարաբան եւ յանդուգն էր. (Վրք. հց. ՟Թ։)
κατάλαλος, καταλαλῶν, κακόγορος obloquens, obtrectator διαβάλλων delator, calumniator, criminator διάβολος . Որ չար խօսի զայլոց. չարաբան. չարալեզու. քսու. բամբասօղ. զրպարտիչ. եւ Բանսարկու. սատանայ.
ՉԱՐԱԽՕՍ. Չար խօսօղ ընդդէմ ընկերին. չարաբան. չարալեզու.
Առաքեցին զմեզ յԱղեքսանդրիա՝ ի լեզու պանծալի ի ստոյգ յօդանալ ճեմարանին վերաբանութեան. (Խոր. ՟Գ. 61։)
Պապաչեաց (ա՛յլ ձ. պապանջեաց) խախանջելով իւրով թաւ լեզուաւն. (Պտմ. աղեքս.։)
γλῶσσα lingua. (լծորդ գտանին ընդ հյ. եւ եբր. լազօն. քաղդ. լիզան. ար. լիսան, լուղէթ. յն. ղլօ՛սսա. լտ. լինկուա). Անդամ փափուկ ի բերանի գործի ճաշակման եւ խոսելոյ.
Նախ զլեզուն կտրեցին։ Զլեզուն խնդրէին, եւ նա վաղվաղակի մատուցանէր։ Լեզու՝ փոքր ինչ անդամ է, եւ մեծամեծս բարբառի։ Խօսեցսի լեզու իմ զբանս քո։ Խօսեցան զինէն լեզուաւ նենգաւորաւ։ Երեւեցան նոց բաժանեալ լեզուք լիբրեւ ի հրոյ.եւ այլն։
Լեզու քո սիրեսցէ զլռութիւն, զի զվէրջս տեառն քո լեզուս դու. (Մծբ. ՟Թ։)
Հատանել զլեզուն. (Ագաթ.։)
Ի գործի ազդման լեզուիս շարժութեան։ Պատասխնարան լեզուիս կարկացեալ։ Արգանել լեզուով խօսեսցիս. (Նար.։)
Շրթանց եւ լեզուոյ դնել դրունս. (Շ. ընդհանր.։)
հրեզինօք լեզուօք. (Շար.։)
Խռովեցաւ նա լեզուով իւրով միայն. (Եփր. համաբ.։)
ԼԵԶՈՒ. որպէս բարբառ. լիսան.
Եւ էր ամենայն երկիր՝ լեզու մի, եւ բարբառ մի։ Խառնակեսցուք անդ զլեզուս նոցա։ Որ խոսիցին զքանանացւոց լեզուն։ Լսէին յիւրաքնչիւր լեզուս նոցա. (Եւայլն։)
Ի մեր լեզու։ Ի յոյն լեզու։ Հելլեն եւ հայ լեզուաւ։ Ըստ մերում լեզուի։ Ընդ հռովմայեցւոց լեզուն արշաւէ. (Եզնիկ.։ Խոր.։ Յհ. կթ.։ Լմբ.։)
Կամ Այլեւայլ բարբառք, եւ շնորհք խօսելոյ յայլ լեզուս.
Լեզուս խոսեսցին։ Ի լեզուս խօսեսցին։ Լեզուս ունիցի։ Լեզուք՝ նշանակի վասն են.եւ այլն։
Եւ Ազգք եւ ազինք՝ խօսողք յայլեւայլ բարբառս.
Ձեզ ասի ազգեւ ազինք եւ լեզուք. (Դան. ՟Գ. 4։)
Աշակերտեցէ՛ք ընդ ամենայն լեզուս։ Լնուլ սերմամբ աստուածապաշտութեանն զամենայն լեզուս։ ամենայն ծագաց եւ ազանց, եւ լեզուաց, եւ ժողովրդոց քարոզք։ Ի մեր չար գործոցս հարհոյիյօտարասեռից լեզուաց։ (Ագաթ.։ Սարգ.։ Լմբ.։)
ԼԵԶՈՒ. Բանն բարբառեալ լեզուաւ.
Սուտակասպասն լեզուաւ. (Առակ. ՟Ի՟Ը. 24։)
Ի վեր է քան զմիտս եւ զլեզու մարդկան։ Ունկն դնէին յեղյեղուկ լեզուի նորա։ Կշտամբեալ ի լեզուէ իւրմէ։ Ի լեզուէ ձերմէ ծանոթացաւ։ Առ աստուած ձգեաց զլեզուն։ Հակառակ լինէին լեզուոյ մարգարէիցն. (Եզնիկ.։ Եղիշ.։ Նար.։ Մագ.։ Մխ. երեմ.։)
Եւ անձն խօսօղ.
Զի՞ տացի քեզ կամ զի՞նչ յաւելցի լեզու՛ նենգաւոր։ Լեզու սուտ ատեայ զճշմարտութին. (Սղ. ճծթ. 3։ Առակ. ՟Ի՟Զ։ Սպրդօղ չար լեզուք, եւ այլն. Յհ. կթ.։)
ԼԵԶՈՒ. որպէս Ծայր իրաց, որ եւ ՇՈՒՐԹՆ ԱՍԻ.
Յորժամ զլեզուոյ ոք զանուն բերէ, ըստ ծայրի ի կօշկի, եւ ծայրի այլոյ, եւ զճաշակական մասն կենդանոյ. (Դամասկ.։)
ԼԶՈՒ ՏԱԼ. որպէս Ի բերան առնուլ, եւ խօսել անխտիր.
Մի՛ տար լեզուի քում զամենայն խորհուրդս, որ ելանեն ի վերայ սրտի քոյ։ Զբարին իբրեւ յղանայ սիրտ քո, տու՛ր լեզուի քում։ Տե՛ս, թէ արժա՞ն իցէ, տուր զնա լեզուի քում. (Մծբ. ՟Թ։)
Ի ԼԵԶՈՒ ԳԱԼ. որպէս Ստանալ զբարբառ, կարել խօսել. Լեզու ելլալ.
Անշունչ արարածք ի լեզուս գայցեն, բան գովութեան ոչ բաւեն եւ այլն. (Յճխ. ՟Գ։)