religion, faith, sect, belief (of infidels).
religion, croyance, secte.
cf. Դենագարձ.
cf. Դենար.
religion;
sect;
cf. Դեն.
Mazdeisnan, follower of Zoroaster;
օրէնք, դեն -զանց, mazdeism.
cf. Սարդենի.
cf. Ադեն.
cf. Այլակդեն.
cf. Դեն.
cf. Վարդենի.
Thornig;
էր քաջ իշխան ոմն հայոց՝ որդի մուշեղայ, ի սասուն գաւառի ի թուականիս հայոց՝ ԵՃ։ Սա սակաւ զօրօք ի վերայ հասեալ անթիւ զօրաց դենարայ ամիրայի պարսից, կոտորեաց զնոսա. եւ թափեաց ի նոցանէ զամենայն գերին, զոր առեալ էին նոքա ի մելիտինոյ. եւ տիրեաց ամենայն բանակի նոցա։ Սորա էր ամուր քաղաքն աշմուշատ, ուր սպանաւ նա գաղտ յայլազգւոյ միոջէ։ (ի հին պատմագիրս։)
Որք խօսին, չգիտիցեն՝ թէ ո՛ւմ մտանեն (այսինքն ազդեն) բանքս։ Երաշխաւոր մտանէ (այսինքն լինի) ընդ իմ. (Սեբեր. ՟Գ. ՟Զ։)
Յաղօթելն քաղցրանան միտք, մինչ ի թնդմանէ սրտին յորդեն արտասուք. (Մեկն. ղկ.։)
Յորդեն յիշատակք տանջանաց. (Իսիւք.։)
Յանձն առին նոցա իսրայէլեանքն՝ յօսնուլ յափշտակել իւրեանց ի ժողովրդենէ անտի կուսանս. (Եփր. ծն.։)
ՆԵՐԲԱՆ. Նմանութեամբ՝ Կոճղ, յոր պնդեն զոտս կապելոց.
Բժիշկք զերակսն պնդեն, ստոյգ նկատեն զթնդմունսն. (Փիլ. նխ. ՟բ.։)
Դարանամուտ լինի (խեցեմորթն) երկուք պատենիւք ... որք զնովաւ անկեալ պնդեն պատեանք. (Փիլ. լիւս.։)
Աբիդենոս զպատճիկ քաղդէացւոց թագաւորութեանն հանգոյն բազմավիպին առընթեր եդեալ։ Պաճիկ հրովարտակին մինչեւ ցայժմ շրջի. (Եւս. քր. ՟Ա. ՟Բ։)
Եզինս սամետիւք ի գործ լծել։ Ոչ պնդեն սամետէք զպարանոց. (Սեբեր. ՟Է. ՟Ծ։)
Եզինս սամետիւք ի գործ լծել։ Ոչ պնդեն սամետէք զպարանոց. (Սեբեր. ՟Է. ՟Ծ։)
Մակ յերկինն հայելով (մանկանց յըմպելն՝) ստորիջեալ ջուրն սթափի յէլիսնն։ Յորդեն յիշատակ տանջանացն. վասն զի ոչ յոք սթափին խորհուրդք անձիս։ բանն մինչ մարմնացաւ, ոչ սթափեցաւ ի բնական իւրն մեծութենէ. (Մագ. լ։ Իսիւք.։ Դամասկ.։)
ՍԽԱԼԵՄ ՍԽԱԼԻՄ. σφάλλω . (յորմէ fallor ). διαπίπτω , παραπίπτω erro, labor, oberro, cado, incido, offendo, pecco παραλλάττομαι, παροράω praetereo. Գրի եւ ՍՂԱԼԵԼ. Սխալ ինչ գործել. վրիպիլ. մոլորիլ. խոտորիլ. յանցանել. պակասել. կասիլ. գայթել. գթել. ի դերեւ ելանել. Խալտենալ, մլրիլ, սահիլ .... իսկ Սխալել ի ծննդենէ է վիժել. ὡμοτοκέω foetum crudum pario, abortum facio.
Զգաւառն խնդրել, զսննդենէն քննել. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 1։)
Շոգի ցնդելի։ Բարեգործել ցնդելի եւ կորստական արծաթովն։ Սակս ցնդելի այն փոքր աւուրց առժամայն զամենայն ցնդեն. (Նար. ՟Խ՟Ը։ Իգն.։ Վրք. հց. ՟Բ։)
ՑՐԴԵՆԻ ՑՐԴԻ. cf. Ցիրդ.
Պետրոս ննջէր ի մէջ երկուց զինուորաց, եւ եղիա ի ներքոյ ցրդենւոյն վասն չարչարելոյն յաքայաբէ. (Երզն. մտթ.։)
Ախտք մարմնոց աղանդեն զհոգին. (Վրք. հց. ՟Զ։)
cf. ԱՅԼԱԿԴԵՆ.
Ոչ կամեցան զժողովեալսն անբաժին ի ժողովրդենէն առնել։ Անբաժին գնալ. (Լմբ. պտրգ.։)
Անիմաստ պատճառս յօդեն ընդդէմ ճշմարտութեանն. (Սարգ. ՟ա. պետ. 4։)
Նոյն ընդ անհամանալ. անհամնալ. պադսըզլանմագ. μωραίνομαι. որ եւ մորոսանալ. յիմարիլ. եւ անհամեստ լինել. լտ. լայնաբար ասի evanesco փճանալ. եւ infatuor, stulte ago. խենդենալ.
Աւանդեն զուսումնն միմեանց ի բերանոյ. (Եզնիկ.։)
Յուդայ ափսոսայր ընդ կորուստ բազում դենարին. (Գանձ.։)
Խանդաղատագոյնս երկրորդեն. զսիրտն բեկանեն, զաղիսն գալարեն. (Մամբր.։)
Թէ աւետարանականն ձայն ... ոչ ազդեն ի լսելիս, եւ ոչ քոյդ մեղուական բզզումն. (Շ. թղթ.։)
Ի հարսանիս՝ իբրեւ զուղտս ի գարգափս յարուցեալս անհեթեթ, իբրեւ զջորիս անճահս սրնդեն. յն. լոկ, ոստուցեալս, σκιρτῶντας saltantes (Ոսկ. կողոս.։)
Երթալ ի գոդենոցն, եւ վաստակել։ Թէ ազատ է, եւ ի գոդենոցն չերթիցէ. (Կանոն.։)
δηνάριον, νόμισμα, δραχμή, χρύσεος denarium, nummus եւ այլն. Դրամ ոսկի կամ արծաթի՝ իբր տասներորդ մասն չափոյ իրիք մեծի կամ փոքու. որ եւ ԴԵԿԱՆ, ԴԵՆԱՐ. (լծ. ընդ պրս. յն. եւ լտ. բառս) Առ մեօք վարի որպէս ռմկ. մառլիլ, խուռուշ, եւ այլն.
Դահեկանն վեց դանկ։ Այլ ի Սուրբ Գիրս դնի փոխան ամենայն ազգի դրամոյ։ Երբեմն որպէս յն. տրախմի՛, այսինքն Դրամ, եւ Տրամ. (Ծն. ՟Ի՟Դ. 22։ ՟Ա. Մնաց. ՟Ի՟Թ. 7։ Նեեմ. ՟Է. 72։) Երբեմն որպէս խռի՛սէօս, այսինքն Ոսկեղէն. (Ծն. ՟Ի՟Դ. 2։ ՟Լ՟Է. 28։ ՟Խ՟Ե. 22։ ՟Գ. Թագ. ՟Ժ. 16։ Թուոց. ՟Է. 86։) Երբեմն որպէս տինա՛րիօն, Դենար. տասնոց. (Մտթ. ՟Ժ՟Ը. 28։ ՟Ի. 2։ ՟Ի՟Բ. 19։ Մրկ. ՟Զ. 37։ Երբեմն որպէս նօ՛միսմտ, նոմոս, դրամ. Մտթ. ՟Ի՟Բ. 19։ ՟Ա. Մակ. ՟Ծ՟Ե. 6։)
Եթէ ոտնհար եղէ ... զզուեցայց ապա եւ ես ի ժողովրդենէ իմմէ դսրովեալ. (Յոբ. ՟Լ՟Ա. 29։)
Եթէ ոտնհար եղէ ... զզուեցայց ապա եւ ես ի ժողովրդենէ իմմէ դսրովեալ. (Յոբ. ՟Լ՟Ա. 29։)
Եւ զի երբեմն բազումք ի ժողովրդենէ գրին ի զինուորութիւն, յայնժամ Զինուոր ասին եւ ժողովրդականք, կամ աշխարհականք.
Թաքուստ ունին զորոգայթն, ուր առաջնորդեն մեզ կործանիլ. (Լմբ. սղ.։)
Զիա՞րդ սիրտն ի ներքս անդ միշտ անդադար զթնդիւն պատրաստէ։ Զշարժմունս երակացն, եւ զթնդումն սրտին։ Զերակսն պնդեն, ստոյգ նկատեն զթնդմունսն. (Կոչ.։ Սարգ.։ Փիլ.։)
Խլրդենի դիմօք իբրեւ գազան մի կատաղեալ։ Բացեալ լինէր պատրուակ կեղծաւորութեանն ի խլրդենի դիմաց. (Արծր. ՟Բ. 5։ ՟Գ. 2։)
ԽՕԼԱՆԱՄ ԽՕԼԻՄ. Անմտանալ. յիմարիլ. մոլեգնիլ. եւ Հիքանալ. խենդենալ. եւ խեղճ ըլլալ.
Ըզբեթղահէմ ծննդենին. (Գր. տղ. յերուսաղէմ.։)
Առ հանդերձեալսն զկարճոգիսն պնդեն (խոստմունք տեառն). (Իգն.։)
Գեղապաճոյճ փառօք զարդարեալ կողածնաւն ի դրախտն ադենայ. (Շ. գանձ վերափոխ.։)
Կորեան էշք։ Վասն իշոցն կորուսելոց։ Գինին հեղու, եւ տիւքն կորնչին։ Կորստեամբ կորնչիցիք յերկրէն։ Ես կորնչիմ անորդի կամ սովամահ։ Կորեաւ եգիպտոս։ Կորեան ի միջոյ ժողովրդենն։ Յիշատակ նորա կորիցէ յերկրէ։ Յոյս ամպարշտի կորիցէ։ Ասասցէ՞ թէ կորի՛ր։ Կորիցէ փախուստ յընթացողէ։ Կորնչիջիք։ Երթիցէ զհոտ կորուսելոյն։ Կեցուցանել զկորուսեալն.եւ այլն։
Որ փոխանորդենն զնոսա հակակայքն. ծաղր ձեր ասէ ի սուգ դարձցի. (Յհ. իմ. երեւ.։)
cf. ԽԼՐԴԵՆԻ.
Հլրդենի դիմօք. (Արծր. ՟Բ. 5։)
Ի ծախս օդենեացն, ուստի զմաշկեղէն հանդերձիկն կազմեն, նովին եւ զհողաբիրսն հայթայթեն. (Եղիշ. երէց.։)
Ձիավարժք դժուարերասանս ձիոցն փութով խեղդեն սանձօքն. (Բրս. յուդիտ.։)
Որմզդի՝ այսինքն արամազդայ ազն կամ պաշտօնեայ. դիւցազն. մոգ. գիտակ դենին, կրօնիւք պարսիկ. (որպէս եւ մէզիտ ՝ ըստ պրս. է կիրթ յաղանդն, որպէս ծծեալ զամենայն ուսումն դենին. իսկ մազտէեսնան է որմզդապաշտ)
Մազդեզանց (կամ մազդեզաց) քաջ՝ շապուհ արքայից արքայ։ Ի դեն մազդեզանց (կմա մազդեզաց) զաշխարհ դարձուսցէ. (Խոր. ՟Գ. 17. 26. 36. 51. 55։)
Մեծարոյ եւ հաւատարիմ առաջի դենշապհոյ երեւեցոյց զիս. (Փարպ.։)
ՄԵՐԱՍԵՌ ՄԵՐԱՍԵՐ. Որ է ի մերմէ սեռէ կամ սերնդենէ՝ մասնաւորէ կամ հանրականէ. այսինքն մերազնեայ, եւ մարդկային.
ՄԵՐԱՍԵՌ ՄԵՐԱՍԵՐ. Որ է ի մերմէ սեռէ կամ սերնդենէ՝ մասնաւորէ կամ հանրականէ. այսինքն մերազնեայ, եւ մարդկային.
Այնքան վնասակար է մկնակեր մեղրն, որ թէ մարդ ուտէ, գոդենայ. (Լծ. նար.։)
Բարեացն յառաջեալ լինին (այսինքն առաջի երթան, կամ առաջնորդեն) առաքինութիւնքա, եւ գարշելեացն չարութիւնքն. (Արիստ. առաք.։)
μωραίνομαι insanio, desipio ἑξίσταμαι obstupefio, a mente alienor եւ այլն. Յիմար լինել. անմտանալ. շամբշիլ. ցնորիլ. ափշիլ. խենդենալ, խեւնալ.
Զոր ինչ յօժարեսցին գործել։ Իւրաքանչիւր՝ որպէս եւ յօժարեսցի ոք սրտիւ։ Ամենայն ոք՝ զիա՛րդ եւ յօժարեսցի ի սրտի իւրում։ Բերին իւրաքանչիւր՝ որպէս եւ յօժարէին սիրտքն իւրեանց։ Մեծութիւն թէ առուիւ գայցէ, մի՛ յօժարեսցին սիրտք ձեր։ Յօժարեալ եղբարք՝ գրեցին։ Ոչ յօժարեն ձեռք նորա գործել ինչ։ Բազում անգամ յօժարեցի գալ առ ձեզ։ Յօժարեցին ոմանք ի ժողովրդենէ անտի երթալ յանդիման լինել թագաւորին։ Ամենայն ոք՝ որ յօժարեսցէ։ Որ ոք յօժարիցէ մտօք լնուլ զձեռս իւր այսօր Տեառն։ Մասէաս որդի Զաքարիայ յօժարեալն ի Տէր.եւ այլն։
Յանձն առին նոցա իսրայէլեանքն՝ յօսնուլ յափշտակել իւրեանց ի ժողովրդենէ անտի կուսանս. (Եփր. ծն.։)
ՇԱՄԲՇԻՄ կամ ՇԱՄՇԻՄ. μαίνομαι, εὑηθίζομαι insanio, furo, ineptio, stulte ago. Ցնորիլ. յիմարիլ. անմտանալ. խելագարիլ. մոլեգնիլ. կատաղիլ եւ Մոլիլ տռփանօք. խենդենալ, խելքը թռցնիլ, կատղիլ, եւ շփանալ, խեղեփնալ. տէլիրմէք, չըլտըրմագ, գուտուրմագ.
μάθημα, διδαχή, διδασκαλία dottrina, disciplina. Ուսանելն. ուսողութիւն. տեղեկութիւն. հմտութիւն. գիտութիւն. արուեստ. կրթութիւն. սովորութիւն. վարդապետութիւն. կրօնք. դեն. աղանդ.
ՈՒՐԱՑԵԱԼ ցելոյ, ոց. ա. ՈՒՐԱՑՈՂ. παραβάτις, ἁπαρνήτης praevaricator, abnegator ἁποστάτης apostata, religionis christianae desertor. Անկեալն ի սուրբ հաւատոց. անցեալն ի մոլար դեն. առաւել սեպհական անուն յուլիանոսի, եւ վասակայ. մուրթատ.
ՈՒՐԱՑԵԱԼ. ՈՒՐԱՑՈՂ. παραβάτις, ἁπαρνήτης praevaricator, abnegator ἁποστάτης apostata, religionis christianae desertor. Անկեալն ի սուրբ հաւատոց. անցեալն ի մոլար դեն. առաւել սեպհական անուն յուլիանոսի, եւ վասակայ. մուրթատ.
ՍԱՐԴԵՆԵԱՆ ՍԱՐԴԵՆԻ. δάφνινος, δαφνικός laureus. Դափնիդեայ, դափնական.
Ոչ դաբնի դա սարդենեան, այլ յարմատոց մեզ սաբեկան. (Մագ. ոտ. խչ.։)
Զսոսա միայն սարդենի պսակօք պսակելով. (Պղատ. օրին. ՟Ժ՟Բ։)
Որպէս ի սարդենի մահակէ պար գոլով երգէին զհոմերական քերթուածսն։ Սարդենի գաւազանաւ պար գալով. (Մագ. ՟Ժ՟Ա։ Երզն. քեր.։)
Բառ յն. լտ. σάρδιον եւ σάρδιος, σάρδινος sardius, sarda, sardinea gemmacarniola (որպէս թէ ի սարդիս քաղաքէ լիդացւոց, կամ ի սարդենիայ կղզւոյ). Քար պահուական՝ կարմիր ի գոյն մսոյ, է՛ որ թափանցիկ, եւ է՛ որ անթափանց՝ քանդակելի. տե՛ս (Ել. ՟Ի՟Ը. 17։ ՟Լ՟Է. 8։ Եզեկ. ՟Ի՟Ը. 13։ Առակ. ՟Ի՟Ե. 11. 12։ Յայտ. ՟Դ. 3։ ՟Ի՟Ա. 20։)
Իբրեւ զտունկ վարդենոյ (կամ իբրեւ վարդենի նորատունկ) յերիքով։ Ծաղկեցէ՛ք որպէս զվարդենի բուսեալ ի գնացս ջուրց. (Սիր. ՟Ի՟Դ. 19։ ՟Լ՟Թ. 17։)
Դաբնիք, վարդենիք։ Գեղեցիկ վայելչութիւն վարդենեաց առանց փշոյ էր յառաջ քան զանէծսն. (Վեցօր. ՟Ե։)
Խլեալ զդժնիկն, եւ տնկեալ զվարդենին ի տեղւոջն։ Ի ժամանակի գարնանն ո՛չ խլեալ զդժնիկն բուսուցանէ երկիրն, այլ զտնկեալ վարդենիսն. (Տօնակ.։)
Մնացի ես ի ներքոյ վարդենեաց, որ ոչ էր ծաղկեալ։ Մու՛տ ի բուրաստանդ, եւ յարմատոյ շոճի թփոյն առ վարդենեօքդ առցես հոտ. (Պտմ. վր.։)
ՎԱՐԴԵՆԻՔ. ῤοδωνία rosarium. իբր Վարդաստան կամ բուրաստան վարդից. կիւլիստան.
Մարտիրոսքն իբրեւ ի վարդենիս մտեալ, առաւել ուրախ էին պրկեալք (կամ արկեալք) ի տապակս. (Ոսկ. մ. ՟Բ. 13։)
Դէտ արձակեաց յուդա, զի տեսցէ զբանակս նոցա։ տեսանել՞, թէ որպիսի անցք անցցեն։ Տե՛ս խնդրեա՛ այր մի իմաստուն։ Եւ դու տե՛ս քեզ յամենայն ժողովրդենէդ արս զօրաւորս աստուածապաշտս.եւ այլն։
Պեգանոն, փեդենայ. (Գաղիան.։)
Իբր դոյզն անօթիւ յադենականն աղբերէ առեալ. (Շ. հրեշտ.։)
Եդիր ի դրախտն ադենային. (Գր. տղ. ոտ.։)
Եթէ զքէն ամբաստան լիցին դոքա, դատաստան յիրաւի կալցուք։ Մի՛ ոք իշխեսցէ ամբաստան լինել վասն դորա։ Թէպէտ եւ բազումք էին յանօրինաց անտի ամբաստան զնմանէ։ Վասն սորա ամենայն ժողովք հրէից ամբաստան եցեն ինձ յԵրուսաղէմ։ Ամբաստան լինի Աստուծոյ զԻսրայէլէ։ Ամբաստան եղեն զժողովրդենէն։ Ամբաստան լինէին զնմանէ ընկերքն իւր առ Անտիոքոս։ Զորոց սոքա ամբաստան լինին զինէն. եւ այլն։
ԱՅԼԱԿԴԵՆ որ գտանի գրեալ եւ ԱՅԼԱԴԵՆ. Որոյ դենն է այլ. այլահաւատ. տինի այրը. գայրը մէզհեպլի.
Զայլակդենսն փութանակի կարճեա՛ ի կենաց. (Եղիշ. ՟Ը։)
ԱՅԼԱԿՐՕՆ ԱՅԼԱՀԱՒԱՏ. Որ է յօտար կրօնից կամ ի հաւատոց. այլազանդ. այլակդեն. այլազգի. եւ այլափառ. ուրիշ հաւատքի կամ դաւանանքի տէր. պաշգա մէզհէպտէն.
Վարդենիք, մնթուր, ասպուզան. (Վստկ. իսկ Ագաթ. գրի Ասպազան. եւ յայլ ձ. Ասպուզան. Այլ ի Բժշկարանս՝ ԱՍՊՈՒԶԱՆ մեկնի՝ Խաղավաթի քամումս. եւ ԱՍՊՈՒԶԱՆԱԿ. խափիթ.)
Այլքն ի պատմագրեաց, զբիւռոս (այսինքն զբերոսայ) ասեմ, զբազմավիպէն (զաղեքսանդրէ), եւ զաբիւդենեայ. (Խոր. ՟Ա. 3։)
(Ի յարութեան հասարակաց) իւրաքանչիւր տարր՝ զոր էառն, բացատրեն հրամանաւն Աստուծոյ (այսինքն աւանդեն տերանցն). (Տօնակ.։)
Անուն գրոց ի դենի պարսից։ (Եղիշ.։)
Գանձ գրիգորի աստուածաբանին, ի գծողէ այսմ գանձարանիս՝ յանմիտ կարապետէ բաղիշեցոյ. այսինքն ի շարագրողէ. զի սկզբնատառքն յօդեն զանուն իւր. (Գանձ.։)
ԴԵՆԱԴԱՐՁ ԴԵՆԱԿՈՐՈՅՍ. Ուրացօղ. հաւատափոխ.
Հասան որդի վասակայ դենադարձի. (Արծր. ՟Ե. 2։)
Յառաջ մատիք ո՛վ դենակորոյսք, եւ ուրացողք զհայրենի աստուածսն. (Զենոբ.։)
Դենակորոյս եւ սեւերես լիցի. (Ուռպ.։)
Զի թագազարդ տեսանելոյ (զմիածինդ) ակնունէիր ի ծննդենէ. (Սկեւռ. աղ.։)
Եղեւ իբրեւ օրէնք եւ իրաւունք ի մէջ իսրայ՛լ։ Կացոյց ըստ իրաւանցն դաւթի ըզդասս քահանայիցն։ Իրաւունք մի նոյն կացցեն եկին եւ բնակին։ Այս ինչ լցին իրաւունք թագաւորին։ Այս իրաւունք էին նորա զամենայն աւուրս։ Իրաւունք քահանայինէին առ ի ժողովրդենէն.եւ այլն։
Մաղձքն՝ որ պնդեն զբնութիւնն, ի լուծականացն եւ ի վեր եւ ի վայրհանողացն զնոսա բռնահարին ի դեղոցն. (Խոսր.։)
Եւ նոքա ի ժողովրդենէ մերմէ եւ ի խաշնարօտէ մերոյն էին. (Յհ. կթ.։)
ԽԱՌՆԱՐԱՆ ՀԵՓԵՍՈՍԻ կոչին ըստ քերթողաց Ճեղքուածք ետնայ հրաբուղխ լերին, ընդ որս հուր եւ մոխիր ի վեր յորդեն. որպէս կրակարան դարբնոցի.
Կալան նոքա արս յերկրէն, եւ անդեն խողխողեցին (կամ խողխողեցին)։ Անդէն՝ իբրեւ հան, խողխողեաց. (՟Ա. Մակ. ՟Թ. 61։ ՟Բ. Մակ. ՟Դ. 34։)
Արս իմաստունս ի ծերակոյտ ժողովրդենէ անտի։ Յովնաթան քահանայապետ՝ ծերակոյտ ժողովրդեամբ հանդերձ։ Յերուսաղեմացւոց, եւ ի ծերակոյտ հրեաստանյայց։ Իշխանաց ազգաց, եւ ծերակոյտ (այսինքն ծերակուտի) գաւառաց բազմաց։ Բազմութիւն ծերակոյտ ալեացն հնացելոց. (՟Ա. Մակ. ՟Ժ՟Ա. 23։ ՟Ժ՟Բ. 6։ ՟Բ. Մակ. ՟Ա. 10։ ՟Դ. 44։ ՟Ժ՟Դ. 37։ ՟Ա. Մակ. ՟Ժ՟Դ. 28։ ՟Գ. Մակ. ՟Դ. 5։)
Մի՛ պատրեսցուք ի հեշտալեացս. որք կախարդեն զզգայութիւնս. (Սարգ. յկ. ՟Ե։)
Համակ դենին կրակապաշտ պարսից դիտակ, եւ ուսուցիչ այլոց.
Իշխան դենպետ էր ապար աշխարհին, եւ ըստ իւրեանց մոլորութեանն կարգի՝ համակդեն անուն էր։ Այր մի համակդեն՝ երեւելի ընդ ամենայն վերին աշխարհս. (Եղիշ. ՟Ը։)
Անուանէին զինքեանս համակդեն, այսինքն ամենագէտք ի հաւատ կրակի. (Արծր. ՟Գ. 22։)
Զի մի՛ համակդենքն եկեալ բառնայցեն զոսկերս դոցա. (Եղիշ. ՟Ը։)
Նամակ մի գրել ըստ ձախողակի դենին իւրեանց։ Փոխանակ այսր ամենայնի տեսանեմ զձախողակի հատուցումն։ Տե՛ս եւ զձախողակի հատուցումն այնր սիրոյ. (Եղիշ. ՟Բ. եւ չրչրնս։ Սարգ. յուդ. ՟Ա։)
Ծառ մի ճշդենի (փոխանակ գրելոյ՝ ճշդարենի) էր ի մէջ քաղաքին պռուսայ։ Կամեցաւ անցանել ընդ ճշդարենի ծառն. (Հ=Յ. յունիս. ՟Ժ՟Գ.։)
Որոց նաւենն՝ նաւակցեա՛, որոց ճանապարհորդեն՝ ճանապարհակցեա՛։ Նաւորդացն նաւակցեա՛, ուղեգնացացն ճանապարհակցեա՛. (Ոսկ. եւ Բրս. պտրգ.։)
Թողեալ եւ զայլս եւս կարծեցեալ փառս մարդկան, որք պարտասեալ պարտաւանդեն զմարդիկ ի յերկնաչու ճանապարհէն. (Վրք. ածաբ.։)
Եզինս սամետիւք ի գործ լծել։ Ոչ պնդեն սամետէք զպարանոց. (Սեբեր. ՟Է. ՟Ծ։)
Ուստի ... լինի ի նմա ձիթենի, վարնկենի (կամ վայրնկենի), եւ յասմիկ։ Վարդենիք, նռնենիք, արմաւենիք, վարնգենիք, եւ նմանք սոցա. (Խոր.։ Վրդն. ծն.։)
Յորջորջեալն յանուն վռամայ պարսկի. (հուր անշէջ վառելի ըստ պարսից դենի). որ եւ Որմզդական ասի յանուն որմզդի կամ արամազդայ.
Ամենայն օտարական՝ որ ոչ իցէ ի ժողովրդենէ. (՟Բ. Մնաց. ՟Զ. 32։)
Սողոմոն յօտարափոխ ծննդենէ եղեւ պտուղ արդարութեան. (Համամ առակ.։)
cf. ԱԴԵՆԱԲՈՒՂԽ
Պետ աղանդոյ. դենպետ. հերեսիովտապետ։ Յորմէ՝
Հրաման տայր Վեհդենշապհոյ ամբարապետի։ Հասանէին յանկարծակի բազմութիւնք դահճացն յամբարապետէն. (Փարպ. ստէպ։)
ԱՅԼԱԿՐՕՆ ԱՅԼԱՀԱՒԱՏ. Որ է յօտար կրօնից կամ ի հաւատոց. այլազանդ. այլակդեն. այլազգի. եւ այլափառ. ուրիշ հաւատքի կամ դաւանանքի տէր. պաշգա մէզհեպտէն.
Զաւակաց կամեցան յարուցանել, զի աշխարհս մի՛ անզաւակեսցի։ Անզաւակեցան արգանդք նոցա յուղիղ ծննդենէն. (Եփր. ծն.։)
Մի՛ զոք ի ժողովրդենէն անքննաբար հաղորդեցուսցէ. (Շ. ընդհանր.։)
Զայս մեզ աբիւդենոս յիւրում առաջնում արձանականի ի մանր ազգաբանութեան ասէ. (Խոր. ՟Ա կ։)
ԱՐՇԱԼՈՒՐՇ կամ ԱՐՇԱԼՈՒՇ կամ ԼՈՒՐՋՔ Յետին պահ գիշերոյ՝ որում յաջորդեն նշոյլք լուսոյ առաւօտուն. cf. ԱՐԵՒԱԳԱԼ։ Վարի նախդրիւս Ընդ, որպէս մակբայ. առտուն՝ մութն ի մութը .... ըստ յն. դեռ ի խաւարի, կամ ի մթան. կամ ի գիշերոյ. ռմկ. գիշերանոց, դեռ մթուն. (վասն որոյ երեւի բառս կազմեալ ի ձայնէս աչք, եւ լուրթ. քան՝ արշք կամ առաջին, եւ լոյս).
Ծերունիս ո՛չ զբազմամեայս եւ զհինսն համարին։ Բազմամեայ չարութիւն մարդկան՝ ի ծննդենէ մինչեւ ցծերութիւնն ձգտեալ. (Փիլ. տեսական. եւ Փիլ. լին.։)
Մեղքն, որ (ի) հին բազմօրեայ ժամանակեաց հնազանդեն զիս. (Եփր. հռ.։)
Ի ծննդենէն մինչեւ ի կատարած առանց բաղբաղայից։ Բաղբաղայս պատճառելով՝ զսահմանեալ ժամանակաւն անցանեն։ Զամենեսին ոչ է հաստատուն բաղբաղայիւք հարկանել։ Բանականապէ՞ս բաղբաղայս ի վերայ դնէ, եթէ անբանաբար։ Գեղեցիկ բաղբաղայս ի վերայ դնէ. (Փիլ. քհ. ՟Է. ՟Ժ՟Է. եւ Փիլ. նխ. ՟Ա։)
Որք զտեսեալն յինքեանց իմաստս բարերարեն ներքնոց. (Վրդն. սղ.) այսինքն բարերարապէս հաղորդեն։
Բնակին ընդ իս, եւ թաքթաքուրք շրջին։ Թաքթաքուր շրջին, այսինքն երբեմն ազդեն, եւ երբեմն խափանեն. հարկանեն մեղմագոյն, եւ թաքչին. դարձեալ ազդեն, եւ պարուրին։
Խոսեա՛ց ընդ ամենայն ժողովրդեան որդւոցն իսրայէլի։ Զենցեն զնա ամենայն բազմութիւն ժողովրդեան։ Սատակեցի անձն այն ի ժողովրդենէ իսրայէլի.եւ այլն։
Երթային զհետ նորա ժողովուրդք բազումք։ Տեսեալ զժողովուրդսն ել ի լեառն։ Ամենայն ժողովուրդն կայր առ ծովեզերբն։ երկնչէր ի ժողովրդենէ անտի։ Գթամ ի ժողովուրդդ, կամ ի վերայ ժողովրդեանս.եւ այլն։
Զահի հարաւ յակոբ, եւ զատոյց զժողովուրդն՝ որ ընդ նմա էր։ Ասէ եսաւ. իսկ թողից առ քեզ ի ժողովուրդենէ աստի՝ որ հնդ իս են. (Ծն. ՟Լ՟Բ. 7։ ՟Լ՟Գ. 15։)
σπάργανον fascia. բայիւ σπαργάνω fascio . Երկայն եւ նեղ կտաւ, որով փաթութեն կամ երիզապնդեն զմանուկ նորածին. նմանութեամբ Բուն մանկութիւն. տղայութեան ժամանակն. լայնաբար՝ Որ եւ է պատանք. Բալուլ. գունտագ. տե՛ս (Իմ. ՟Է. 4։ Եզեկ. ՟Ժ՟Զ. 4։ Յոբ. ՟Լ՟Ը. 9։ Ղկ. ՟Բ. 7։)
Ըստ ախտարաց՝ Բախտն կախեալ զծննդենէ ուրուք. աստղահմայութիւն. որ եւ ԾՆՆԴԱԲԱՇԽՈՒԹԻՒՆ.
Որ դնէ վկայութիւն հաւատոյ իւրոյ, կամ դենի.
Ընդ մեօք հնազանդեաց զձիս եւ զուղտս։ Հնազանդեն զամենայն թշնամութիւնս ընդ ոտիւք. (Եզնիկ.։)
Որ եւ զմարդիկ ցուցանէ, որ դեն միակրօն եւ միարուեստ. (Հին քեր. (գրեալ էր՝ միայարուեստ։))
Այնքան վնասակար է մկնակեր մեղրն, որ թէ մարդ ուտէ, գոդենայ. (Լծ. նար.։)
μαγεία magia. Մոգական արուեստ. սուտ գուշակութիւն. հմայք. եւ դեն մոգուց. կրակապաշտութիւն. եւ Դիւթութիւն. կախարդութիւն. յն. մաղի՛ա. լտ. մաճի՛ա. թ. մէճիւսիյէթ
μωραίνω, -ομαι stulte ago, infatuor. Յիմարիլ. անմտանալ. խենդենալ, խենդութիւն ընել.
Զանմեղս յողդողդեն. կատարելոց ինչ օգուտ ոչ լինին (ոյք ի լեզուս եւեթ խօսին). (Եփր. ՟ա. կոր.։)
Որք նախաշաւիղ ճանապարհորդեն ի ճշմարիտ բարիսն։ Ոտք ուղղեալ հաւատով նախաշաւիղ ճանապարհորդէ ըստ աւետարանին ի հանդերձեալսն յօթեւանս արդարոց. (Յճխ. ՟Ժ։)
Որոյ պիղծ է դաւանութիւն կամ դենն.
Որպէս ի սարդենի մահակէ պար գոլով երգէին զհոմերական քերթուածսն։ Սարդենի գաւազանաւ պար գալով. (Մագ. ՟Ժ՟Ա։ Երզն. քեր.։)
ՍԱՐԴԵՆԵԱՆ ՍԱՐԴԵՆԻ. δάφνινος, δαφνικός laureus. Դափնիդեայ, դափնական.
Ոչ դաբնի դա սարդենեան, այլ յարմատոց մեզ սաբեկան. (Մագ. ոտ. խչ.։)
Զսոսա միայն սարդենի պսակօք պսակելով. (Պղատ. օրին. ՟Ժ՟Բ։)
Թուփ վարդի. վարդենի.
Ի վերայ տէրունեան աշտանակին։ Ի տէրունեան ժողովրդենէն։ Տէրունեան անուն։ Վասն տէրունեան եօթներեկին. (Փիլ.։)
Թուփ. փիւրն է փառացական տունկ ի վայրէ ըստ սարդենի մահակն ապողոնի առակեալ. (Երզն. քեր.։)
Ի ժամանակի արդենաց արեգական փոփոխմանց. (Օր. ՟Լ՟Գ. 14։)
Մեծիմաստ եւ քաղցրաբան։ զքաղցրաբանսն՝ որ զլսելիսն կախարդեն։ իբրեւ տեսանեն զձեզ քաղցրաբանս, չարախօսեն զձէնջ իբրեւ զմոգաց եւ զպատրողաց։ Յունկն քո քաղցրաբանք են (չարքն). որպէս որոգայթն թռչնոց. (Յհ. կթ.։ Սարգ. յկ. ՟Ը. եւ Սարգ. ՟ա. պ. ՟Ը։ Լմբ. առակ.։)
Լուաւ ի ժողովրդենէն զքրթմնջումն. (Մծբ. ՟Ժ՟Թ։)
Ադենաբուխ քառավտակ գետոցն. (Անան. եկեղ.։)
Որ վաստակին, յանձկութիւն պնդեն (զորովայն), եւ յորժամ նեղանայ, ոչ կամի զբազում կերակուրս. (Կլիմաք.։)
Առաջնորդեն ամբարիշտք նենգութեանց. (Առակ. ՟Ժ՟Բ. 5։)
Ոմանք զվաճառս ճշդեն, չհայելով յարդարակշիռ վաճառոցն. (Մանդ. ՟Ի՟Ա։)
Արծարծել արդեն ի ձեռն ապաշաւանաց զվրիպանացն կորուստ. (Արծր. ՟Ա 1։)
Լուսաւորք զարարածս բարեզարդեն. (Նար. առաք.։)
Ի հարսանիս՝ իբրեւ զուղտս ի գարգափս յարուցեալս անհեթեթ, իբրեւ զջորիս անճահս սրնդեն. յն. լոկ, ոստուցեալս, σκιρτῶντας saltantes (Ոսկ. կողոս.։)
Գեղապաճոյճ փառօք զարդարեալ կողածնաւն ի դրախտն ադենայ. (Շ. գանձ վերափոխ.։)
ԴԵՆԱԴԱՐՁ ԴԵՆԱԿՈՐՈՅՍ. Ուրացօղ. հաւատափոխ.
Հասան որդի վասակայ դենադարձի. (Արծր. ՟Ե. 2։)
Յառաջ մատիք ո՛վ դենակորոյսք, եւ ուրացողք զհայրենի աստուածսն. (Զենոբ.։)
Դենակորոյս եւ սեւերես լիցի. (Ուռպ.։)
Իբրու Դենիմազդեզն. գ. Դեն մազդեզանց. կրօնք պարսից՝ ըստ կոչելոյ նոցա.
Որք ոչ սիրով ունիցին զդենիմազդէն։ Անարգեաց զդենիմազդէն. (Եղիշ. ՟Է։)
հորդեն ճանապարհ ի խոշորագունից ընթացից ընդդիմակաց. (Շ. մտթ.։)
Խոստովանեսցեսբերանով քո տէր յիսուս, եւ հաւաստասցես ի սրտի քում։ Զի սրտիւ հաւատայք յարդարութիւն, եւ բերանով խոստովանիք ի փրկութիւն։ Հեծեծութեամբ խոստովանել, զի նա միայն է աստուած։ Ամենայն որ խոստովանեսցի յիս առաջի մարդկան, խոստովանեցից եւ ես զնմանէ առաջի հօր իմոյ։ Եթէ ոքխոստովանեցէզնա քրիստոս, ի բաց կացցէ ի ժողովրդենէն։ Խոստովանեցայց զանուն նորա ցին զերկոսեան։ Զպտուղ շրթանց խոստովանելոց յանուն նորա.եւ այլն։
Կշտամբեաց նա զդեն ճարտարացեալ. (Եւագր. ՟Ժ՟Թ։)
Հագարացի. ազգ իսմայէլի՝ ի դենէ մահմետի ամիրապետի.
Մեղսափափագ ցանկութեամբ սիրէր զանարատ կոյսն վարդենի. (Հ. մայ. ՟Թ.։)
Յառաջնմէ լեալ էին քրիստոնեայք. եւ ի նախածննդենէ անտի (յն. ի նախածնողաց) ընկալեալ էին զբարեպաշտութիւն. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 27։)
Սարդենասեր անպահ պահանգաց. (Նար. խչ.։)
Որ փոխանորդենն զնոսա հակակայքն։ Քանզի ուրախութեան փոխանորդի տրտմութիւն։ Ակնարկեա փախնուլ չարութեանցս՝ որ յիս, զի բարիդ քո եկեալ փոխանորդեսցէ. (Յհ. իմ. երեւ.։ Նար. ՟Հ՟Ը։)
ՔԷՇԱԿԱՐԿԱՏ կամ ՔԷՇՏԱԿԱՐԿԱՏ. Կարկատօղ զքէշ. կցկցելով հնարօղ դենի կամ աղանդոյն իրիք. աղանդապետ.
Լուաւ ի ժողովրդենէն զքրթմնջումն. (Մծբ. ՟Ժ՟Թ։)
Հրամայեաց ամբարակապետին, որում անուն էր Դենշապուհ. (Եղիշ. ՟Ը։)
Գերազարդեալ գեղեցկագունութեամբ քան զադենական դրախտին զայն զծաղկափթիթ տնկոցն զտարածումն. (Անան. եկեղ։)
cf. ԴԵՆԻՄԱԶԴԷՆ
Բոլոր իսկ տարերքս զթագաւորականի աւուրս հրաշազարդեն զփառս. (Խոր. վրդվռ.։)
Դենշապուհ (մարզպանն), որ զշնմոլութիւնս շատացոյց. (Ասող.։ Սամ.։ Վրդն.։)
Եւ իբր սարդենասեր անպահ պահանգաց շնորհապատար արարուածոյ յարկի դաւթեան համբակին ճեմարանօրէն արուեստիւ սադրեաց. (Նար. խչ.։)
Տունկ սարդւոյ. եւ Սարդենի.
Ծնունդ եւ սնունդ վարդանայ, եւ վարդենւոյ. (եւ ըստ այսմ գրելի էր՝ Վարդենասուն).
Ճշդեն առաւել քան զյայտնի ցորենավաճառ. (Համամ առակ.։)
ἁλλοφυλισμός. aliegenarum secta, ritusՀեթանոսութիւն. դեն եւ օրէնք այլազգեաց.
Եղիցի իսրայէլ յապականութիւն։ Ի սատակումն եւ յապականութիւն յերեսաց երկրին։ Զքաղաքս յուդայ եդից յապականութիւն առ ի չգոյէ բնակչաց։ Կարգել յապականութիւն եւ ի դադարս ջայլամանց։ Շինել սեղան տեառն, զի դադարեսցէ ապականութիւն ի ժողովրդենէն։ Ապականեցաւ ապականութեամբ ամենայն երկիր։ Եդից զնոսա յապականութիւն յաւիտենական. եւ այլն։
Ձիավարժք զդժուարերասանս ձիոցն ոչ փութով խեղդեն սանձօքն. (Բրս. յուդիտ.։)
Սուտ յուսով դա զձեզ խնդացոյց։ Պատրողական բանիւք զմիտսն վեհդենշապհոյ խնդացուցանէր ի ժամուն. (Եղիշ. ՟Ե. Փարպ.։)
Որ կատարելագոյնն էր ի նոսա։ Կատարելագոյն էր ի դենիդ ձերում։ Ի մէնջ՝ որ կատարելագոյնք եմք (հասակաւ եւ գիտութեամբ) (Խոր.՟Ա. 5։ Եղիշ. ՟Բ. ՟Ը։)
Դենշապուհ՝ որ զշնմոլութիւնսն շատացոյց. (Ասող. ՟Բ. 2։)
Երկոքին ազդեն, քանակն եւ որակն. քանակն՝ ի բազմացուցանեմն, եւ որակն՝ իբր զաստեղս. (Փիլ. լին.։)
Հրեշտակք դաստիարակապէս (մեզ) առաջնորդեն յառ աստուած վերամբարձութիւն. (Մաքս. ի դիոն.։)
Այլք եւ՛ս քան զայս խանդաղատագոյնս երկրորդեն. (Մամբր.։)
Հագներգութիւն է մասն քերթածաց՝ ներպարառեալ ստորադրութիւն (այսինքն պարունակօղ զենթադրութիւն ինչ)։ Եւ ոգեալ է հագներգութիւն՝ ի հագնելոյ կարկատուն բանս, եւ կամ ի սարդենի մահակէ պար գալով երգել զհոմերական քերթուածսն. (Թր. քեր. ըստ հյ։)
Հագներգութիւն ըստ հոռոմին լսի գաւազաներգութիւն. կամ ի հագնելոյ կարկատուն սանս. կամ է հագներգութիւն՝ ելք շնչոյ հագագին, զոր երաժշտականութեամբ նուագեն ի տաղս պարանցիկ երգոցն. կամ ի հագուցանելոյ ընդ միմեանս, եւ կարկատելով բանս՝ յիրեարս յեռել. կամ հագնին փայտ է անուշահոտ, որպէս սարդենին՝ որով երգէին. (Երզն. քեր. (ի զանազանից յայլ եւ այլ օրինակս)։)
Որք նախաշաւիղ ճանապարհորդեն սրբութեամբ ի ճշմարիտ բարիսն. (Յճխ. ՟Ժ։)
Ուխտադրութիւնք արտօսրագոչ հառաչանօք յամենայն ժողովրդենէն եղեն առաջի կենդանի նշխարացն։ Ի տաճարն ընթանայր տիրամօրն, ուր եւ ուխտադրութեանն էին դաշինք։ Անխափան ուխտադրութեամբ, եւ անմոռաց յիշատակօք. (Ճ. ՟Ը.։ Սկեւռ. ի լմբ.։ Արծր. ՟Ե. 3։)
Զթագաւորականի աւուր պայծառակերպեալ հրաշազարդեն զփառս։ Այժմ երկիր վայելչացեալ պայծառակերպի յերեւմանն Աստուծոյ. (Խոր. վրդվռ.։)
ՏԱՃԿԱՑՈՒՑԱՆԵԼ. Դարձուցանել ի դենն տաճկաց արաբացւոց.
Զի մարթ լիցի զնոսա եւ դեն մազդեղանց սաղապեցուցանել. (Խոր. ՟Գ. 55։)
Ովրիդենէս ներքինեցոյց զինքն. (Շիր. քրոն.։)
Ովրիդենէս ներքինեցոյց զինքն. (Շիր. քրոն.։)
Ունիլն զպիղծ հաւատս. պիղծ դեն.
Դաստիարակապէս առաջնորդեն յառ աստուած վերամբարձութիւն. (Մաքս. ի դիոն.։)
Հագներգութիւն ըստ հոռոմին լսի գաւազաներգութիւն. վասն զի սարդենի գաւազանաւ՝ պար գալով ապողոնի երգեն զհոմերական քերթածսն. (Մագ. քեր. եւ Երզն. քեր.։)
Որոց ճանապարհորդեն՝ ճանապարհորդակցեա՛. (Ոսկ. պտրգ.։)
Որոց ճանապարհորդեն՝ ճանապարհորդակցեա՛. (Ոսկ. պտրգ.։)
Ճարտարալեզութեամբն այնքան կախարդեն զլսելիս ձեր. (Սարգ. ՟բ. պ. ՟Գ։)
Ճարտարալեզութեամբն այնքան կախարդեն զլսելիս ձեր. (Սարգ. ՟բ. պ. ՟Գ։)
(Ատելութիւն) առ տգէտս եւ վայրենաբարոյս առաւել զօրանայ. է՝ որ վասն յափշտակելոյ ի ժողովրդենէ միմեանց՝ ագահութեան ախտիւ, եւ է՝ որ յաղագս հարստահարելոյ զընկերն՝ փառասիրութեան աղագաւ. (Շ. ընդհանր.։)
Ի ԾՆԷ. իբր մ. ἑκ γενετῆς a nativitate. Ի բնէ. անդստին ի ծննդենէ.
Եկաց ի ծննդենէ կամ ի ծննդոց։ Եւ եկաց իւղն։ Տուբիթայ կացին աչք։ Կացին աչք նորա. (յն. կորոյս զաչս.) եւ այլն։
Յիշէ զայս ձեւ օրինակ։ Գրէ զայս ձեւ օրինակի։ Զնոյն ձեւ օրինակի եւ աբիդենոս։ Զնոյն ձեւ ըստ մովսէսի պատմութեանն վիպագրեաց. (Եւս. քր. ՟Ա։)
μάγος magus, praestigiator, incantator. յն. լտ. մա՛ղօս, մակուս. պ. մուզ. յոք. մու՛զան. ար. մէճիւս, մէճիւսի, միւնէճճիմ. վր. մոգու, մոգվի. Մարգարէ հեթանոսաց. սուտ գուշակ. հմայօղ. քաղդեայ. գէտ. աստեղագէտ. օրէնսգէտ ըստ դենից. քուրմ. կրակապաշտ. եւ Դիւթ. կախարդ.
Մո՛ւտ ի բուրաստանդ, եւ յարմատոյ շոճի թփոյն առ վարդենեօքդ առցես հոտ. (Պտմ. վր.։ (Թուփ ասի թերեւս մատաղ տունկն շոճւոյ։))
Զոր (զդափնի) առեալ ապողոնի՝ նուաւ առնթեր եռոտանւոյն պար եկեալ լինի։ Որպէս ի սարդենի մահակէ պար գոլով (յն. գալով) երգէին զհոմերական քերթուածսն։ Պար գալով Ապողոնի, ՟Եւն. (Նոննսո։ Մագ. ՟Ծ՟Ա։ Եւ Երզն քեր։)
Անդեն զարդուցն ռայք. (Ոսկ. ՟ա. տիմ. ՟Ը։)
Սօս իմ կաբերին նոր դրախտ ադենի՝ ծառ կենաց պտղոյն. (Շ. տաղ։)
Ջրհոր. ներշրջանակացն ուսմունք ոչ վեր ի վերոյք են։ Որ մեծ եւ ստոյգ նշանակ արդեօք իցէ վեր ի վերոյ ամբարշտութեան (այսինքն կեղծ դենից) մարդկան. (Փիլ. լին. եւ Փիլ. ՟ժ. բան.։)
Փափկութեան ետ զանձն։ ագահութեան տալ զանձն։ Քնոյ զմեզ տալ դրդեն. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 37։ Շ. մտթ.։ Խոսր.։)
Որպէս Քէշ. որ եւ ԿԵՇՏ. այսինքն դեն. ուստի բարդի բառս Ամպարաքաշ, որպէս անուն առանձին մատենի կամ ուսման կրօնից.
Համակդեն անուն էր, գիտէր եւ զամպարտքաշն. (Եղիշ. ՟Ը։)
cf. ԱԴԵՆ, cf. ԱԴԻՆ, որ եւ Եդեմ. Տեղի դրախտին Ադամայ։ եբր. ատին, էտէն. այս ինքն փափկութիւն։
Սեռ եռակի ասի. ըստ միոյ աղագի՝ ի ծննդենէ, ըստ այլ աղագի՝ ի տեղւոյ. ըստ երրորդ աղագի սեռ ասի, որ ի տեսակս բաժանի. (Դամասկ.։)
Մովսէս ի սորին բուսոյ բարուց ծննդենէ էր. (Ոսկ. յհ. ՟Ա. 11։)
Զի ոչ եկն զբոյս բարուցն խլել, այլ ուղղել զբարսն։ Մովսես ի սորին բուսոյ բարուց ծննդենէ էր. (Ոսկ. հռ. եւ այլն։)
Բանսարկուն ... մեղաւ՝ ոչ եթէ ի ծննդենէ բուսոյ բարուցն, կամ ի հարկէ. (Կոչ. ՟Բ։)
Գթալ ի նոսա. ի վերայ որդւոց. ի ժողովուրդ, կամ ի վերայ ժողովրդենա. եւ այլն։
Ոչինչ գնան առ նոսա բանք սպառնալեացն. ռմկ. չեն անցնիր. այսինքն չազդեն. (Եղիշ. ՟Ը։)
δραχμή drachma ռմկ. տրամ տրէմ, տիրէմ, տէրահիմ, տիրհէմ. Ըստ ինքեան է չափ կշռոյ՝ երկու ունկի. կէս սիկղ, կամ կէս սատեր. յորմէ եւ դենար արծաթի կամ ոսկի նովին կշռով.
ԴՐԱՄ. δραχμή denarius, solidus Որպէս դենար, փող, լոմայ, դահեկան, եւ այլն. այսինքն դրամ կնքեալ այլ եւ այլ չափով եւ կշռով. ստակ.
ԵԴԵՄ cf. ի բռ. յտկ. ան։ ԱԴԵՆ կամ ԱԴԻՆ, որ եւ Եդեմ. Տեղի դրախտին Ադամայ։ եբր. ատին, էտէն. այս ինքն փափկութիւն։
Երակք եւ շնչափողք։ Երակն արիւն առաւել ունի քան զշունչ։ (Բժիշկք) հպին ձեռօք, եւ զերակսն պնդեն, ստոյգ նկատեն. (Փիլ. լին. եւ Փիլ. նխ.։)
Ասի եւ զկուսական եւ անցաւ ծննդենէ՝ որպէս Պատրաստութիւն եւ ներգործութիւն ծնանելոյ.
Ի ծննդենէն եւեթ մոլութեամբ լեալ». այսինքն մոլութեամբ եւեթ. (Խոր. ՟Բ. 58։)
Ստիպին պնդենինքեանք զինքեանս (ջուրքն) ելանել զեղուլ ընդ երկիր ծաւալել. (Վեցօր.։)
պ. քիյշ, քէշ. τὰ ἰερά, αἴρεσις religio, secto. Կրօնք. դեն. (ուստի քեշիշ, կրօնաւոր)
Կոյսն վարդենի ի ձեռին ունէր զկըկոցս (կամ զկկոց, կամ զկկուս) ոստայնին. եհար յաչս իւր, եւկուրացոյց զերկոսեանն. (Հ. մայ. ՟Թ.։)
ξύλον lignum, cippus. Կոճ փայտի. թանձրութիւն արմատոյն, մասն բնոյ, եւ չաստապտնդ փայտ ծակ. կամ աղխեալ, յոր պնդեն զոտս պաժաւորաց.
ԿՐՕՆ ԿՐՕՆՔ. (որպէս թէ կրեալ եւ պահեալ, կամ կրելի օրինօք) πρόσταγμα, θεσμός, ἕθος ordo, ritus, mos νόμος, νόμισμα, δικαίωμα , κρίμα lex, jus θρησκεία religio δόγμα doctrina. Կարգ եւ կանոն եւ օրէնք. պատուէր. բարեկարգութիւն. հաւատք. աստուածապաշտութիւն. Դեն. տղանդ. վարդապետութիւն. պաշտօն. արարողութիւն. սովորութիւն. կերպ կելոյ. կեանք եւ վարք. եւ Միանձնական կարգ. վիճակ կրելոյ կամ համբերութեան.
Հնգիր հարիւրոց դենարաց. (Նար. ՟Ժ՟Է։)
Մերով մասամբ։ Դենի ձեր մասամբ։ Ագահութեան մասամբ։ Աղօթիցն մասամբ. (Խոր. ստէպ։)
Որ լոկ դիւթեն, եւ ոչ կախարդեն, խանձել եւ մրել։ Խուզել, մրել, եւ աշխարհալուր ձաղել։ Գան արբցեն, խանձեսցին, մրեսցին. (Կանոն.։)
Մո՛ւտ ի բուրաստանդ, եւ յարմատոյ շոճի թփոյն առ վարդենեօքդ առցես հոտ. (Պտմ. վր.։ (Թուփ ասի թերեւս մատաղ տունկն շոճւոյ։))
Որիշ ի ժողովրդենէն հրամայէ աղօթել լլկելոցն ի դիւաց. (Խոսր. պտրգ.։)
Բերին պարկս օդենիս մեծամեծս, եւ լծին մոխրով հնոցի։ Կապեցին զբերան պարկին ի փողս նորա. (Ագաթ.։)
ՑՐԴԵՆԻ ՑՐԴԻ. cf. Ցիրդ.
Պետրոս ննջէր ի մէջ երկուց զինուորաց, եւ եղիա ի ներքոյ ցրդենւոյն վասն չարչարելոյն յաքայաբէ. (Երզն. մտթ.։)
Օդենի. մորթ ոչխարի. մաշկեակ. մեկնոց յոշխարենւոյ. մուշտակ՝ քիւրք ոչխարի կամ գառան մորթէ.
ՕՐԷՆ մանաւանդ ՕՐԷՆՔ. (արմատ բառիցս, Տնօրէն, Զօրէն, Յօրինել, եւ այլն) νόμος lex. Կարգ եւ կանոն սահմանեա յաստուծոյ կամ ի մարդկանէ. կրօնք. հաւատք. դեն. աւանդութիւն. իրաւունք. պատուիրանք. արարողութիւնք եւ Մատեանք օրինաց.
Իջուցեալ զսրբութիւն օրինացն ի բեմբէն, ետ օրինացն հաղորդեցան։ Օրէնս էառ։ Յետ օրինացն կցորդութեան, եւ այլն։ Արժանաւոր կարգօք պսակիլ, եւ հաղորդիլ օրինացն։ Խոստովանութեամբ հաղորդեն օրինացն. (Բուզ. ՟Ե. 28։ Եղիշ. ՟Ե։ Յհ. իմ. ատ.։ Վրք. հց. ՟Ի՟Զ։ Մխ. առակ.։ Կանոն. ստէպ։)
Արկին զնա ի բարձանց ի խորս, եւ ոչ ինչ ազդեաց նմա։ Զգան զվնաս վտանգին, զոր ազդեն մարմնոյն։ Զօդ վիրաւորելով՝ ընկերին կարծիցէ ազդել զխոցուածսն. (Մծբ. ՟Բ։ Նար. ՟Կ՟Թ։ Լմբ. ատ.։)
Ոչինչ կարաց ազդել նոցա։ Նետք հրեղէնք սատանայի՝ խաւարելոցն ազդեն։ Բան մեր թերեւս ուժգնագոյնս ազդեաց առ ձեզ. (Եղիշ.։ Խոսր.։ Ոսկ. յհ.։)
αἴρεσις, διδαχή, δόγμα , θρησεία, secta, religi, haeresis, dogma, doctrina Այլ ընդ այլոց կրօնք, մոլար հաւատք, կամ վարդապետութիւն. հերետիկոսութիւն, հերձուած, վարդապետութիւն, ուսումն, դեն. մոլորութիւն, ծուռ հաւատք։ մէզհէպ. (թող զի յն. ա՛լի, ալադի՛ա, եւ տճկ. ա՛լ, խալա՛տ է՝ խաբ, պատրանք, սխալ, մոլորութիւն)
Բացեր զաղխեալ դրունսն Ադենայ։ Զաղխեցելոյն կարել փեռեկել մածուածս ... Շիրմացն ախեալ դրունք։ Աղխեալ ազգարան (բերան). (Եղիշ. ՟Ը. Պիտ.։ Նար. ՟Խ՟Գ։)
Սարդենասեր անպահ պահանգաց. (Նար. խչ.։)
Կապիճ մի ցորեան էր դենարի միոջ արժան. (Լմբ. յայտն.։)
Շնորհակալուն (մակբայ). (Քեր. թրակ. լոկ դնի.) դեն, արքէն, դրուստ. որ չիք ի յն։
Ձիավարք զդժուարերասանն ձիոց ոչ փութով խեղդեն սանձօքն, եւ ոչ անդրէն բախեն. (Բրս. յուդիտ.։)
Աւանդեն զուսումն միմեանց ի բերանոյ. (այսինքն բերնէ բերան) (Եզնիկ.։)
Ուռամբ զբեւեռսն պնդեն. (Մխ. երեմ.։)
Զծննդենէն ճառել կամելով՝ բղխել զնոյնվերակոչէ. (Վահր. հմբ.։)
Առեալ մահակ սարդենի, որ է դափնի։ Է՞ր աղագաւ զդափնին առնուն. յաղագս անթառամութեանն եւ կանաչութեան եւ հոտոյն. (Մագ. քեր.։)
Ընդէ՞ր ոչ իւղդ այդ վաճառեցաւ երեքարիւր դենարի. (Յհ. ՟Ժ՟Բ. 5։)
Կապիճ մի ցորեան դենարի միոջ, եւ երեք կապիճ գարի դենարի միոջ. (Յայտ. ՟Զ. 6։)
Հնգից հարիւրոց դենարաց պարտուց շնորհաբաշխութիւն. (Նար. ՟Ժ՟Է։)
cf. Դենար.
Դրդէր զսուտ մարգարէսն՝ սպառնալ մարգարէիցն։ Դրդեն խորհուրդք, պատրեն մարդիկ։ Որք դրդենն զնոսա ի մեղս. (Ոսկ. ես.։)
Դրդել զբազմութիւն. զոք ի գործս. զկամս հօրն ի քաղցրութիւն։ Դրդեաց նախանձն զթշնամին։ Քնոյ զմեզ տալ դրդեն։ Զարթուցանէ զձեզ ի դրդել շիփորային. (Եղիշ. 2։ Վրք. հց. ՟Բ։ Լմբ.։ Խոսր.։ Ճ. ՟Ա.։)
Մովսէս ի լպիրշ ժողովրդենէն երկուցեալ. (Ոսկ. ես.։)
ԽՕԼԱՆԱՄ ԽՕԼԻՄ. Անմտանալ. յիմարիլ. մոլեգնիլ. եւ Հիքանալ. խենդենալ. եւ խեղճ ըլլալ.
Կնդեալ՝ աքսորեն ի բանտ։ Հարկանեն զնա, եւ կնդեն, եւ բանդեն. (Մխ. դտ.։)
Ծառ մի ճշդենի (փոխանակ գրելոյ՝ ճշդարենի) էր ի մէջ քաղաքին պռուսայ։ Կամեցաւ անցանել ընդ ճշդարենի ծառն. (Հ=Յ. յունիս. ՟Ժ՟Գ.։)
Ճշդէ զցորեանն շահավաճառութեամբ։ Ճշդեն առաւել քան զյայտնի ցորենավաճառ. (Համամ առակ.։)
Ոմանք զվաճառս ճշդեն, եւ կսկծեցուցանեն զսիրտս գնողացն. (Մանդ. ՟Ի՟Ա։)
μαίνομαι, ἑμμαίνομαι, ἑκμαίνομαι , ἑπιληπτεύομαι, ἑπιληπτίζω furo, insanio, demens sum, corripior a daemone, laboro epilepsia sive morbo comitiali, et incendor amore μαντεύομαι divinor, hariolor . Ցնորիլ. ելանել արտաքոյ անձին. անկանել ի մտաց. կատաղիլ. յիմարիլ, այսահարիլ. զայրագնիլ, եւ Յարիլ յանչափս. զակատիլ. անկղիտանալ. տռփիլ, եւ տարփալ. եւ Հմայել. իրմէն դուրս ելլալ, խելքը թռցընել, խենդենալ, խեւնալ, կատղիլ.
Յոլովք ի նոցանէ։ Յոլովք ի ժողովրդենէն. (՟Ա. Մնաց. ՟Ժ՟Բ. 29։ ՟Բ. Մնաց. ՟Լ. 18։)
Յանձն առին նոցա իսրայէլեանքն՝ յօսնուլ յափշտակել իւրեանց ի ժողովրդենէ անտի կուսանս. (Եփր. ծն.։)
Ժողովուրդքդ պնդեն եւ նեղեն զքեզ. (Ղկ. ՟Ը. 45։)
Համբարել ի ներքս ռոճիկս եւ ըմպելիս։ Վաճառել յռոճիկացն գրիւ մի ՟Ի՟Է դենարի եւ կիսոյ. (Եւս. քր.։)
Սարդ տունկն. սարդենի.
որպէս պ. իսֆէնտ, սիֆէնտ, սիբէնդ. πήγανον ruta μῶλυ moly, rutae silvestris radix ἀρμοῦλα harmula, semen rutae. Անուն բուսոյ եւ ծաղկի եւ սերման, եւ արմատոյ նորա. իբրու վայրի փեդենայ.
ՍՏԵՐՋ գրի եւ ՍՏԵՐԴ. (լծ. հյ. ստերիւր. եւ յն ոդէրիթի՛ս, իսդէրօն ). στερηθής, ὐστερῶν . Կասեալ եւ պակասեալ ի ծնանելոյ. ամուլ առ ժամանակ մի. յետնեալ սխալեալ ի ծննդենէ.
Բերին պարկս օդենիս. (Ագաթ.։)
Սոքա օդենօք (այսինքն հանդերձիւք ոչխարաց) կարպարանեալք՝ զհօտսն փողոտեն։ Դաւաճանօղ նենգաւոր, եւ գայլ օդենեօք զինեալ. (Երզն. մտթ.։ Դիոն. թղթ.։)
ասու հանդերձիցն նմանել, որք յոլովակի մեռեալ օդենացն են պտուղք. (Մեկն. ղեւտ.։)
Ասեն, թէ անիմայիցն վայրապար աւանդեն զսրբազանսն աւանդութիւնս. (Դիոն. եկեղ.։)
Յիւր (դենպետէն) ապիզար լիցի։ Յիւր փեղամբարէն ապիզար լինի։ Նալաթք եւ ապիզարք բազում կարգեալ ի նմա. (Ուռպ. խ. եւ ՟Կ՟Դ։)
Յառաջնմէն մաքրեսցի ծննդենէն. (Ածաբ. պենտեկ.։)
Պտուղ ասէ իբր յարդենէ իմեքէ. (Ոսկ. կողոս.։)
Թէ աւետարանականն ձայն ... ոչ ազդեն ի լսելիս, եւ ոչ քոյդ մեղուական բզզումն. (Շ. թղթ.։)
Ծառ մի ճշդենի (կամ ճշդարենի) բնամեծ էր ի մէջ քաղաքին Պռուսայ. (Հ=Յ. յունիս. ՟Ժ՟Գ.։)
(որպէս թէ բոյթ փոքրիկ). Սամիքն, կամ ծակ գործին, զոր ագուցեալ ի սեպս նուագարանաց, եւ պտոյաքեալ պնդեն կամ թուլացուցանեն զաղիս, կամ զթելս.
ԳԻՏԵԼԻ. Արդեն գիտացեալ. ծանուցեալ ինչ. յայտնի. գիտցուած, գիտցած.
Պետ դենի. գլուխ կրօնի կամ աղանդոյ.
Իշխան դենպետ էր ապար աշխարհին. (Եղիշ. ՟Ը։)
Դիւթեն եւ կախարդեն. (Լմբ. իմ.։)
Որ լոկ դիւթեն, եւ ոչ կախարդեն, իշխանութիւն լիցի քահանային խանձել եւ մրել. (Կանոն.։)
Երեւեցան երկու ծերք ի ժողովրդենէ անտի դատաւորք տարւոյն այնմիկ. (Դան. ՟Ժ՟Գ. 5։)
Երկրորդքն երրորդիցն առաջնորդեն. (Շ. հրեշտ.։)
Զզուեցայց ապա եւ ես ի ժողովրդենէ իմմէ գորովեալ. (Յոբ. ՟Լ՟Ա. 30։)
Զժողովուրդն զլացօղ ի ժողովրդենէ իւրմէ եհան. (Եփր. ել.։)
Դպիրքն՝ սուտ ուսուցանեն զժողովուրդն, եւ թակարդ յօդեն ոչ հաւատալ ի Քրիստոս. (Երզն. մտթ.։)
Զիա՞րդ սիրտն ի ներքս անդ միշտ անդադար զթնդիւն պատրաստէ։ Զշարժմունս երակացն, եւ զթնդումն սրտին։ Զերակսն պնդեն, ստոյգ նկատեն զթնդմունսն. (Կոչ.։ Սարգ.։ Փիլ.։)
Սերք են երեք, արական, իգական, չէզոք ... Հայրանուանց՝ իգականացն (յանգք՝ են) չորս, ենի, ոյշ, ուհի (կամ ուրհի), ոց. որպիսի, Վարդենի, Մանոյշ, Տրդատուհի, Վարդոց. (Թր. քեր.։)
λεπτόν (այսինքն մանր). κοδράντης որ է լատին բառ՝ quadrans, այսնքն չորիր մասն. ἁσσάριον as (assis). որ եւ ԼՈՄԱՅ. (լծ. ընդ լումայ՝ եւ լտ. նումմուս, նումմուլուս. եւ յն. եւ լտ. օվօլօ՛ս, օ՛պօլուս) Մանրագոյն դրամ. փող. խերեւէշ. կէս նաքարակիտ. չորիր մասն այլոյ փողոյ. ութերորդ մասն դենարի. եւ այլն. մանր ստակ.
Խեղդեն զիս ներքուստ խորհուրդք իմ։ Սկսայ ճնշել եւ խեղդել զիս պահօք. (Վրք. հց. ՟Ժ՟Զ. ՟Ժ՟Թ։)
Ընդ վազելն ձիոյն՝ խեղդեն սանձօքն. այսինքնյետս ընկրկեն. (Բրս. յուդիտ.։)
ԽԼԻՐԴՆ գրի եւ ԽԼՐԴՆԻ. (տպ. Խլրդենի) Քաղցկեղ, խոյլխեցգետի, որ իբրեւ զխլուրդն խլրտեալ ի ներքուստ ի վեր՝ ճարակի զմարմինն.
cf. ԽԼՐԴԵՆԻ։
Ծաղկեցէ՛ք որպէս զվարդենի բուսեալ ի գնացս ջուրց։ Ծաղկեցէ՛ք ծաղիկ իբրեւ զշուշան. (Սիր. ՟Լ՟Թ. 17. 19։)
Եկաց ի ծննդենէ։ Դժուարածին եղեւ ի ծննդեանն։ Ժամանակ ծննդեան յամուրաց։ Ոչխարի եւ արջառոյ ծնունդ արձակեալ է (այսինքն սկսեալ են ծնանել զգառինս եւ զորթս). եւ այլն։
Ե՛րթ յերկիր ծննդեան քոյ։ Տօն ծննդոց էր փարաւոնի։ Ի ծննդենէ իմմէ մինչեւ ցայժմ։ Օր մահուան իւրոյ քան զօր ծննդեան իւրոյ։ Գիրք ծննդեան յիսուսի քրիստոսի։ Բազումք ի ծննդեան նորա խնդասցեն, եւ այլն։
γένεσις, γενέθλια, γενεθλιαλογία, genitura, natalitia, positus caeli tempore nativitatis. Ծննդաբանութիւն աստղահմայից. ախտարք. աստղն՝ ընդ որով ասեն զոք ծնեալ, եւ նովին յօդեն գուշակութիւնս բախտից.
Ի ծնունդ եւ ի բախտ ակնարկէ վիճակելով։ Ազատեա՛ ի կապոյ ծննդեան։ Անփախչելի աստեղացն ծնունդ։ Ի չար իշխանագոյն ծննդենէն ընդ հարկաւոր կապանօք անկեալք։ Զի մի՛ իւրաքանչիւր ուրուք ազատ խորհուրդքն ընդ ծառայութեամբ ծննդեանն անկցին. (Փիլ. նխ. ՟ա.)
Որոց առաջի հորդեն ճանապարհ. (Շ. մտթ.։)
Ծառ մի ճշդենի (փոխանակ գրելոյ՝ ճշդարենի) էր ի մէջ քաղաքին պռուսայ։ Կամեցաւ անցանել ընդ ճշդարենի ծառն. (Հ=Յ. յունիս. ՟Ժ՟Գ.։)
ՃՊՈՒՌՆ τέπτιξ cicada, gryllas. գրի եւ ՃԻՊՈԻՌՆ, ՃՊԻՌՆ, ՃՊՈՒՌ, ՃԻՊԻՌՆ. Միջատ թեւաւոր՝ որպէս խոշոր մեղու, անխոնջ ձայնիւ բախման լանջաց յամարայնի ի վերայ ոստոց ծիրանւոյ, տանձեաց, եւ այլն. ա՛յլ է եւ աշնանայինն գիշերախօս որպէս մարախ փոքրիկ, որ ասի Ծղրիթ, եւ թրթռայ ի մէջ թփոց՝ մանաւանդ վարդենւոյ. ճռեկ.
պ. թ. տիյն. տին. Հաւատք. կրօնք. իբր աղանդք.
Ըստ ձախողակի դենին իւրեանց։ Զրկեալ ի կատարեալ դենէս. եւ այլն. (Եղիշ. ՟Բ. ՟Ը։)
Դենի ձեր մասամբ։ Հեռացեալ յինէն դենիւ եւ բնակութեամբ. (Խոր. ՟Գ. 34։)