bear;
— մատակ, she-bear;
կորիւն արջու or արչուկ, bear's cub.
ours;
— փոռոտայ, l'ours gronde.
cf. Արջասպ.
cf. Արջնատես.
—, ի —, ընդ —, — ուրեմն, vainly, in vain, uselessly, invalidly, unjustly;
— սարջանք, unavailing regrets;
— ջան, անօգուտ վաստակ, labour lost;
— խօսել (զումեքէ), to calumniate, to impute, to accuse;
ի — ճգնել, to labour in vain.
young one, little one;
— արջոյ, bear's cub;
cf. Կորիւն.
cf. Արջնդեղ.
cf. Փարջ.
animal excrement, ordure;
— արջառոյ, cow-dung, manure.
gelée;
— հաղարջի, — de groseille.
petit d'un animal;
— արջոյ, ourson.
troupeau de gros bétail;
—ք արջառոց, troupeaux, de bœufs.
cf. Արջնդեղ.
excrément de bête, fiente, fumier;
— արջառոյ, bouse.
ԱՆԴԵԱՅՔ, եայց. կամ ԱՆԴԻ, դւոյ, ւոց. եւ դիոյ, ոց ԱՆԴԵԱՅ ԱՆԴԵԱՅՔ. βοῦς. bos, armentum. Պաճար. արջառ. նախիր. ջոկ զուարակաց եւ երնջոց. (իբր այն՝ որ ճարակի կամ պահին ի վայրս անդոց.) եզ՝ կով, պախրէ. սըզըր, տավար. եբր. պաքար.
Յանդեայ ընթացաւ Աբրահամ։ Եղեն նորա խաշինք, անդեայք, եւ էշք։ Օրհնեսցէ զանդեայս արջառոց քոց, եւ զհօտս ոչխարաց քոց. եւ այլն։
ἅζυμος, -μα. infermentatus, -ta. azymus. Անխառն ի խմորոյ. բաղարջ. խամուրսուզ. մայասըզ.
Ընդ բաղարջին՝ հաց անխմոր. (Շար.։)
ԱՆԽՄՈՐ ՅԱՆԽՄՈՐ. Առանց խմորոյ. բաղարջ հացիւ.
Եթէ արջ ի գառագղացն զերծանիցի, զտանց դրունս փակեմք, եւ ընդ անխուլ տեղիս ի ներքս աճապարեմք։ Զանխուլ եւ զանհոդ կեանս խնդրեսցէ. (Ոսկ. մտթ. եւ Եփես.։)
Բաղարջ աննենգ է եւ անապական. (Ճ. ՟Թ.։)
ԱՆՓԵՂԹ ԿԱՇԻ. Իբր Արջառաջիլ. գըր պաջ.
ԱՌԱՋԵՒՔ, ջեւս. գ. Եղեալքն առաջեաւ կամ զառաջեաւ։ արջեւինները.
Մարդն եւ արջառն հասարակ անուամբ առասացին կենդանի. (Արիստ. ստորոգ.։)
cf. ԱՐՋԱՍՊ.
ԱՐՋԱՍՊ գրի եւ ԱՌՋԱՍՊ, կամ ԱՐՋԱՍՊՆ, ի. χάλκανθον կամ χάλκανθος, -θη chalcanthum, atramentum sutorium, vitriolum Մետաղ թափանցիկ իբրեւ ապակի շառագոյն՝ լաւն կանաչագոյն, ի բովս պղնձոյ եւ երկաթոյ, մանաւանդ ի կիպրոս. կայ եւ արուեստականն ի պղնձոյ այրելոյ ծծմբով. պիտանի ի սեաւ ներկս, եւ ի կազմութիւն մելանի, եւ այլոց դեղոց. ... Բժշկարան. ստէպ. ուր յիշի Այրեցած արջասպն, որպէս եւ Հոռոմ արջասպն՝ իբրու լաւագոյնն։
Դեղ գրոց է արջասպ, եւ գխտոր, եւ կռիզ. (Վրթ. քերթ.։)
Յաղութենէն եւ ի դառնութենէն առնեն արջասպն. (Ոսկիփոր.։)
Արջասպով ներկած են. (Երզն. երկն.։) (Արջասպ՝ կարծի ասիլ իբր արջնազգեստ. զի հյ. արջն ի բարդութիւնս է սեաւ կամ թուխ, որպէս հասարակ գոյն արջոց։
(իբրու Սեաւ արմատ, կամ սիրելի արջոյ) κυκλάμηνος cyclamen, arthannita, tuber terrae իտ. pan porcino Անուն խոտոյ եւ ծաղկի, եւ պտղոյ նորա՝ որ է որպէս գետնախնձոր. որ յայլ լեզուս կոչի խոզի հաց, նկան գետնոյ, եւ այլն. ... Բժշկարան. ուր կոչի նաեւ որպէս ռմկ. տռնղուզ աղիրշաղի, եւ մեկնի, թանձր փուշ, որով լուանան զբուրդ։
Բաղարջ եփեաց նոցա։ Բաղարջ ուտիցէք։ Ի վերայ պանին բաղարջոյ։ Բաղարջով կերիցէ։ Առնել զտօն բաղարջոցն.եւ այլն։
Բաղարջի՝ առանց հպարտութեան խորհուրդք հոգւոյ քո՝ յարմարի. (Կլիմաք.։)
Բաղարջն (է) շօթ, լօշ (կամ լաւաշ) անխմոր. (Վրդն. ել.։)
ԲԱՂԱՐՋ. ա. Անխմոր. մայասըզ.
Նկանս բաղարջս. քանզի ոչ խմորեցաւ։ Պանս բաղարջս, եւ շօթս բաղարջս։ Քաքարս բաղարջս։ Պան մն բաղարջ, եւ քաքար մի բաղարջ։ Արդու մի ալիւր (կամ ալեր) բաղարջ։ Քաքարացն բաղարջաց։ Պանից բաղարջոց։ Բաղարջ հացիւ. եւ այլն։
ռմկ. գութան կամ քութան. Արօր մեծ՝ ահագին մեքենայիւ, բազում լծովք եղանց. որպէս տասն եւ հնգետասան զոյգ արջառովք ի խորագոյնս հերկել զկորդ երկիր.
Բաղարջ ընդ դառնըճաց կերիջիք ... Դառն եւ տարժանելի կրիւք կալ ի ժամանակեանս. (Իգն.։)
Հանդերձ բաղարջաւ եւ դառնըճով. (Շ. թղթ.։)
Բաղարջ ընդ եղերդի կերիցես։ Բաղարջն նշանակէ զսուրբ մարդկան զբարի գործսն, եւ եղերդնակն զդառնութիւն եւ զզեղջ դարձելոց. (Ոսկիփոր.։)
ԵՂՋԻՒՐ կամ ԵՂՋԵՒՐ (որ նոյնպէս հնչի). κέρας cornu Զէն եւ զարդ գլխոյ ոմանց ի չորքոտանեաց՝ մանաւանդ եղին կամ եղջերուաց, արջառոց, խոյոց, ոսկրուտ պինդ քան զկճղակ. կոտոշ. .... ար. եբր. քէրն, քէրզ. պ. քէրանիա, սիւրու, սուր. (յորմէ սուռնա, զուռնա)։
Արարին զզատիկն յերեկորեայ. եւ կերան ի ցորենոյ երկրին զայգոյ՝ բաղարջ եւ նորի. (Յես. ՟Է. 11։)
Շօթաբաղարջս զանգեալ իւղով։ Նաշիհ ցորենոյ զանգեալ իւղով։ Նաշհւոյ զանգելոյ իւղով։ Նաշհւով զանգելով ընդ իւղոյ. (Ել.։ Ղեւտ.։ Թուոց. եւ այլն։)
Զեփիւռք, որ ի մտիցն արեւու։ Զեփիւռոս կոչեն։ Խառնուրդ ունելով յարքտականացն (յարջականաց) եւ եւ ի զեփիւռիցն. (Արիստ. աշխ.։)
Արջ եւ առիւծ եւ վագր թիկնեղք եւ կարճապարանոցք են. (Վեցօր. ՟Թ։)
Եւ այլ ոք զարջոյ թոժիւն սնուցեալ՝ կաքաւիչս ուսուցանէ. (Եզնիկ.։)
Մի՛ լինիք լծակիցք անհաւատից. յն. որպէս լծել ի մի զաննման անասունս, զարջառ եւ զձի, եւ այլն։
Ա՛ռ ժողովուրդն զհայս իւրեանց՝ մինչչեւ խմորեալ էր։ Եփեցին նկանս բաղարջս. քանզի ոչ խմորեցաւ. (Ել. ՟Ժ՟Բ. 34. 39։ տե՛ս եւ Մտթ. ՟Ժ՟Գ. 53։ Ղկ. ՟Ժ՟Գ. 21։)
Եկաց ի ծննդենէ։ Դժուարածին եղեւ ի ծննդեանն։ Ժամանակ ծննդեան յամուրաց։ Ոչխարի եւ արջառոյ ծնունդ արձակեալ է (այսինքն սկսեալ են ծնանել զգառինս եւ զորթս). եւ այլն։
Արջք պատեն ոտիւքն արուեստապէս կարթելով. (Փիլ. լիւս.։)
ἁρκτομύς mus ursinus. Գազան մկնակերպ, որ կարէ գնալ եւ ի վերայ երկուց ոտից որպէս զարջ.
Գտանի անդ եւ մկնարջ գազան. (Բառ. ստեփ. լեհ.։)
ՆԿԱՆ ՆԿԱՆԱԿ. (լծ. եբր. ուկա, օկկա, մաօկ ). ἑγκρυφίας panis subcineritius ἅρτος panis μαγίς torta. Բլիթ հացի. պան բաղարջայ. գրտակ. շօթ. պլակինդի. ... տե՛ս (Նկան, Ծն. ՟Ժ՟Ը. 6։ Ել. ՟Ժ՟Բ. 39։ Թուոց. ՟Ժ՟Ա. 8. եւ այլն։ Նկանակ. Դատ. ՟Ե. 8։ ՟Ե. 13։ ՟Ա. Թագ. ՟Ժ՟Է. 17։ Մտթ. ՟Ժ՟Դ. 17. եւ այլն։ Կամ Նկանակ հացի. ՟Ա. Թագ. ՟Բ. 39։ ՟Ի՟Ա. 3։ Առակ. ՟Զ. 26։ Երեմ. ՟Լ՟Է. 20։)
Հա՛յր, եւ նա ասէ, զի՞ է որդեակ։ Աստուած տեսցէ իւր ոչխար յողջակէզ՝ ո՛րդեակ։ Որդեակք իմ, փոքր ինչ ժամանակ ընդ ձեզ եմ։ Գտի յորդեկացդ քոց, որ գնան ճշմարտութեամբ։ Չէի արդեօք արժանի համբուրել զորդեակս իմ։ Որդեա՛կ իմ աբեսողոմ, աբեսողոմ որդեա՛կ իմ։ Եզն եւ արջ ի միասին ճարակեսցին, եւ որդեակք նոցա խառն շրջեսցին, եւ այլն։
μόσχος vitulus. որ եւ ՈՐԹԻԿ. Որթ արջառոյ մատաղ. հորթուկ, հորթիկ, մոզիկ.
Յարկն է ինչ տեսակաւ ուռեկաց թանձրալարի, զոր կազմեն յորոգայթ արջոց եւ եղանց. (Նոննոս.։)
ՊԱԽՐԷ ՊԱԽՐԻՔ. Որպէս լծ. ընդ Պաճար. նախիր. անդեայք. արջառ. որ եւ եբր. պաքար. լտ. բէ՛քուս.
որ եւ պոռոզիւն. Բառաչիւն արջառաց. Ամօթ է ի ցուլն փոփոխութիւնք . զի անարժան է աստուածութեանն անուանն պոչիւնք եւ պոռոշիւնք. Կոչ. ՟Ղ։
Իբրեւ տղայոց ի քրիստոս կաթն ջամբեցի ձեզ, եւ ոչ կերակուր։ Մանր մանր կոտորեալ զայս՝ թռչնոց երկնից գէշագէշ ջամբեցից։ Ջամբել միս, կամ հաց, զիւղ եւ մեղր, կերակուր. խոտ որպէս արջառոյ, զինչս՝ աղքատաց. ժառանգութիւն. լեղի, մոխիր, վտանգ, ցաւս, մատեան, եւ այլն։
Ետու եւ ջոլորիս եղանց, եւ ջոկս զուարակաց։ Գայլքն զջոլորս հօտիցն պահէին զգուշութեամբ, եւ զանգեայս արջառոցն. (Ուռպ.։)
Արջառ նոցա ոչ սխալեաց ի վրիպեցաւ։ Սխալեալ են խորհուրդք նորա։ Սխալեալ անկան ի մեծամեծ մեղս վասն կանանց։ Կոյր կուրի յորժամ առաջնորդէ, սխալէ։ Ի ժամանակի՝ յորում սխալեսցի ոտն նոցա։ Զի ուսանիջիք զիմաստութիւն, եւ մի սխալիցիք։ Խօսեցայ ընդ քեզ ի սխալելն քում, եւ ասասցեր՝ թէ ոչ լուայց քեզ։ Ոչ սխալեցաւ բան մի յամենայն բարեաց, այլ՝ ամենայն ինչ եղեւ։ Ոչ սխալէին բան մի (ի կարգէ հրամանացն)։ Եւ ոչ էր բան սխալեալ յարքայէ, զոր ոչ մեկնեաց նմա.եւ այլն։
Զդիր եղջերագեղ վրիժակացն (արջառոյ)։ Հեռագոյն վրիժակօք նետաձգութեանն կարծիս տալ անարութեան։ Սրովն եւ այլովք պատերազմական գործւեօք ոչ կարէր համարձակութիւն բերել զվրիժակն. (Պիտ.։)
ՓԻԼԱՔ ՓԻԼԱՔՍ. Բառ յն. ֆիլաքս. φύλαξ custos, conservator. Պահապան. եւ յաստեղատունս՝ Արջապան, կամ պահապան արտեմեայ՝ հայկ.
Արջ յորժամ վէրս առնու յանձին, երթայ խլէ զարմատ մի, որ անուանեալ կոչի փղոմոս. բնութիւն արմատոյն այնորիկ ցամաքեցուցիչ զօրութիւն ունի. դնէ ի վերայ վիրացն. (Վեցօր. ՟Թ։)
Քաքարս բաղարջ օծեալ իւղով. եւ այլն։
Այր կաղ... կամ ականջատ։ Զարջառ եւ զոչխար զականջատ կամ զկրճատ. (Ղեւտ. ՟Ի՟Ա. 18։ ՟Ի՟Բ. 23։)
Արջն ամփոփեալ յորջսն. (Վեցօր. ՟Թ։)
κτῆνος, ζῶον, jumentum, armentum, animal. Կենդանի չորքոտանի՝ ընտանի եւ վայրի. արջառ, ոչխար. գրաստ. դուար. էրէ. անբան կենդանի. հայվան, հայվանաթ, պէհիմէ, ճանվէր, ճանավար.
Եղեւ նորա անասուն ոչխարի եւ արջառոյ։ Մարդ եւ անասուն, խաշն եւ արջառ եւ այլն։
Ոչ վայրապար եւ այն ասի, թէ անդիորդաց ունին միտս խորհրդոյ՝ արջառացն դասակք, եւ հօրանք՝ այծարածաց, եւ հօտքն՝ հովուաց։ Յառաջախոհ լինի մարդ՝ որդւոց, եւ անդւորդ՝ խաշանց. (Փիլ. լիւս.։ եւ նխ. ՟Ա։)
Զենուին արջառս եւ ոչխարս անհամարս եւ անթիւս (յն. մի բառ) ի բազմութենէ։ Մեռեալս անհամարս։ Անհամար մնացեալ են արտաքոյ այդր գրոյ. (՟Գ. Թագ. ՟Ը. 5։ Իմ. ՟Ժ՟Ը. 12։ ՟Գ. Մակ. ՟Դ. 14։)
Թզենի արձակեաց զբողբոջ իւր։ Արձակել արմատս ի խոնարհ։ Արձակել զբարունակս, կամ շառաւիղս։ Ստեղանցն արձակելոց յաշտանտկէ անտի։ Ոչխարի եւ արջառոյ ծնունդ արձակեալ է. եւ այլն։
Արձակեաց զաղաւնին զհեա նորա, կամ ի տապանէ անտի։ Եդ յուսնորա զմանուկն, եւ արձակեաց զնա։ Արձակեաց իսահակ զյակոբ, եւ գնաց ի միջագետս։ Արձակեա՛ զիս, քանզի այգ եղեւ։ Ոչ արձակեցից զքեզ, եթէ ոչ օրհնեսցես զիս։ Արձակեա՛ ընդ իս զպատանեակդ։ Արձակելով արձակեսցես զմայրն, եւ զորդիսն առցես քեզ։ Հրեշտակս արձակել։ Իսկ տէր հրեշտակ անողորմ արձակէ ի վարայ նորա։ Արձակել զժողովուրդն, կամ զժողովս։ Արձակել խաղաղութեամբ։ Մահ արձակեաց տէր ի վերայ յակոբայ։ Զի զբարկութիւն իմ յազգ անօրէն արձակեցից։ Արձակեցից ի վերայ դոցա սուր։ Արձակեցից զսուր իմ զկնի նոցա։ Սուր արձակեցից զկնի նոցա։ Արձակել զծառայ։ Արձակեսցես զնա ազատ ի քէն։ Եհա արձակեաց զնա տէր Աստուած ի դրախտէ անտի։ Եհան արձակեաց զղովտ ի միջոյ կործանմանն։ Արձակեցան արքն՝ ինքեանք եւ էշք իւրեանց։ Արձակեցիր ի վերայ նոցա բազմութիւն անխօսուն անասնոց ի վրէժխնդրութիւն։ Արձակել ի վերայ նոցա բազմութիւնս արջոց։ Արձակիցէ զնա բարեւ ընդ ճանապարհ։ Զտիմոթէոս զարձակեալն առ ձեզ. եւ այլն։
Արձակեցին նմա արջ մի. (ՃՃ.։)
Սեպհական արջոյ. եւ Հիւսիսային.
Այլ վեցն ի նմանէ յարջայինն կոյս. (Խոր. աշխարհ.։)
cf. ԱՐՋԱՍՊ.
(որպէս թէ սեաւ դեղ. կամ արջոյ դեղ) μελάνθιον melanthium, nigella, git, papaver nigrum . Հատ սեաւ՝ կծու եւ ախորժ համեմ հացի. սեւ սոնիճ կամ շոնիզ. սեւուկ հնտիկ, կամ հընտիկ, կամ սեւուգնդիկ .... զոր Մենինսքի շփոթէ ընդ կունճիթ, որ է սուսամ, եւ ընդ շունիզ. եւ փոխանակ արջջնդեղի. որ է յն. մէլանթիօն, լտ. նիճե՛լլա. դնէ սիյահ դանէ, սիյահ պօյա, փէհանէ, փէհնալէ.
Ոչ եթէ խոտիւ սրբի արջնդեղն, այլ գաւազանաւ թափի. (Ես. ՟Ի՟Ը. 25. 27։)
Ի սերմանց է եւ անուանեալն արջնդեղ. զոր լուեալ արջու, ի ցաւել որովայնին առեալ եկեր, կարծելով դեղ ինքեան՝ վասն անուանն. (Մխ. առակ. ՟Խ՟Է։)
Բայացեալքն՝ եթէ՛ գազանք, եւ եթէ՛ թռչունք։ Ուր բնակեալ բայանայր զօրավարն տաճկաց՝ զօրհասական արջոյ բերելով նմանութիւն. (Արծր. ՟Բ. 7։)
(լծ. հաչել հառաչել). βληχάομαι balo Գոչել եւ բոռալ խաչանց եւ արջառոց. բառանչել, պոռչտալ, մայել.
ῤάβδος Virga, βακτηρία baculus, σκῆπτρον sceptrum պ. կէվազէ, վարիչ արջառոյ. եւ ջէվկեան, ցուպ խաղու կեռ ի գլուխն։ Ի մեզ Որ եւ է ոստ, շառաւիղ. ցուպ. բիր. մահակ. մական. վարիչ հովուական, իշխանական, թագաւորական. լըպուգ, տէյէնէկ, ասա. եւ նմանութեամբ՝ Շառաւիղ ազգի. զարմ. սօյ. եւ Իշխանութիւն. եւ Խրատ. գան. մասնուպ, փայէ, քէօթէկ.
Բաղարջ ընդ եղերդի կերիցես։ Բաղարջն նշանակէ զսուրբ մարդկան զբարի գործսն, եւ եղերդնակն զդառնութիւն եւ զզեղջ դարձելոց. (Ոսկիփոր.։)
ԶՈՒԱՐԱԿ որ եւ ԴՈՒԱՐ, ՏՈՒԱՐ. ռմկ. տավար, սէվր, սըղըր. վր. եւս՝ զուարակի. Արջառ. եզն փոքր. որթ մեծ. եւ Ցուլ. եզ, հորթ, մոզի. տանա. որպէս յն. μόσχος (լծ. մոզի) juvencus βοΐδων vitulus βοῦς bos ταῦρος taurus եբր. ֆար, դօր (լծ. ընդ դուար, զուարակ)։
տեսեալ զարջառ եւ զոչխար եղբօր քո մոլորեալս.. . ժողովեսցես զնա ի տուն քո. (Օրին. ՟Ի՟Բ. 2։)
Արդ լիզանէ ժողովուրդս զամենայն՝ որ շուրջ զմեօք են, որպէս լիզանէ արջառ զդեղ դալար ի դաշտի. (Թուոց. ՟Ի՟Բ. 4։)
Սահման արջառոյ, բջողական, լծաբարձ չորքոտանի կճղակահերձ. (Ոսկիփոր.։)
Այսոքիկ անասունք են, զորս ուտիցէք. արջառ ... զգոմէշ, զխարբուղ. (Օր. ՟Ժ՟Դ. 5։) cf. ԱՅԾՔԱՂ։
Արջ եւ խեչեփար անխտիր ունեն. (Ոսկիփոր.։)
Արջ եւ խեչեփար անխտիր ունեն. (Ոսկիփոր.։)
Ոչ խմորուն. (այլ՝ բաղարջ հացիւ։ խմորուն հացն. Շ. թղթ.։ Լմբ. ատ.։)
Գանեաց արջառաջղօք, մինչեւ կեղեքեցաւ ամենայն մարմինն. (Ճ. ՟Բ.։)
Կորակոր գնացիւքն, արջնաթոյր գունովն. (Նար. ՟Կ՟Թ։)
Եգիտ կորուստ ինչ։ Զկորուստն, զոր եգիտ։ Զամենայն կորուստ եղբօր քոյ՝ որ ինչ կորնչիցի ի նմանէ։ Յարջառոյ եւ յիշոյ, եւ յամենայն կորստենէ. (Ղեւտ. ՟Զ. 3. եւ 5։ Օր. ՟Ի՟Բ. 3։ Ել. ՟Ի՟Բ. 9։)
Յետոյ կուսէ ձիոց կերպարանք, եւ արջառոյ՝ մարդկան. որ զձիացոլուց յուշկապարիկ կերպարանս ունիցին. (Եւս. քր. ՟Ա։)
Գազանք իբրեւ զարջառ խոտ ճարակին. (Յոբ. խ. 10։)
Իմաստասիրութիւն, եւ ամենայն առաքինի մարթանք հանճարոյ։ Ուստի՞ զառաքինի եւ զիմաստուն մարթանսդ ունիս։ Արուեստական գործ ոչ ինքնին լինել, այլ ի հանճարէ մարթանաց իմատուն գործն զկատարելութիւն ընդունիցին։ Արջք՝ որ ինչ միանգամ մանկավարժից սովորութիւն է՝ մարթանօք գիտութեանն զամենայն ինչ գործեն։ Ըստ արուեստի իմն մարթանաց հանճարոյ. (Փիլ. նխ. ՟ա. եւ Փիլ. լիւս.։)
Ինք խաւ ի վեր մուշտակ ունէր (արջն). (Շ. առակք.։)
Այն՝ որոյ նիւթն է նեարդ, կամ ջիղ. որպէս արջառաջիլ, փոկ. յորոյ վերայ պատեալ զքեմուխտ՝ վարէին որպէս ճոպան, այսինքն չուան՝ պարան կարկամ եւ անբեկանելի.
Զդառնագոյն եւ զշիկորակ զջուրն։ Պատահ ախտի յուզական շիկորակն որակեալ։ Արջ անտառի շիկորակ՝ քեզ մարտնչել հանդերձի. (Մագ. ՟Ժ՟Է. ՟Ժ՟Ը. ՟Հ՟Ե։)
Բջօղն՝ զարջառոցն ասէ. բառաչօղն՝ զոչխարէն, խառընչօղն՝ զիշոցն. իսկ պապաչօղն զայծիցն. (Ոսկիփոր.։)
Ետու եւ ջոլորիս եղանց, եւ ջոկս զուարակաց։ Գայլքն զջոլորս հօտիցն պահէին զգուշութեամբ, եւ զանգեայս արջառոցն. (Ուռպ.։)
Մի՛ տեռակալս ... մի՛ ապարջանս. (Ոսկ. եփես. ՟Ի։)
Եւ Արածելն կամ տեղի արածելոյ զխաշինս եւ զարջառս.
Փախնու խաւարն։ Փախնուցու ոք ի ձեռաց առիւծու.. . Եւ փախնուցու ի ձեռաց արջոյն. (Նար. ՟Խ՟Ա. ՟Հ՟Թ։)
Առիւծք եւ արջունքն եկեալ՝ զոտսն լիզուին, սուրբքն աղերսէին նոցա զինքեանս փաղաղել. (Տաղ ի յակոբայ.։)
Զազգատոհմ եւ զոչխար եւ զարջառ թողին յերկրին ի գեսեմ։
ԱՐՋՆԱՏԵՍ եւ ԱՐՋՆԱՏԵՍԱԿ. Սեաւ տեսլեամբ կամ տեսակաւ. արջնագոյն. թխագոյն. տխրագոյն.
Արջնատես ագռաւ. (Նար. ՟Լ՟Ա։)
Արջնատեսակ (եմ) սգաւորաց. (Մխ. առակ. ՟Խ՟Դ։)
Բառ յն. արգդիգօս, արգդու. ἁρκτικός, ἅρκτου ursi Արջական, արջային, արջու. որպէս Հողմ հիւսիսային. septentrionalis
յն. արգդուրօս ἁρκτοῦρος arcturus Այսինքն արջոյ ձետ. Անուն հիւսիսային աստեղատան իրիք.
Էշք արօտականք։ Արջառոց արօտականաց։ Երամակ մի խոզից արօտական.եւ այլն։
ἁροτήρ arator Որ արօղագրէ (որպէս արջառն). արօրաձիգ.
Արջառ արօրաձիգ է եւ երկրագործ. (Փիլ. լին.։)
ԲԱԶՄԱՍՏՂ. որպէս Սայլք երկնից եօթնաստեղեան. մեծ եւ փոքր արջք.
Եւ բորբոքեցաւ հուր ի վիմէ անտի, եւ եկեր զբաղարջսն։ Բորբոքեցաւ բոց հրոյն ի վերայ փայտից սեղանոյն։ Եւ հնոցն բորբոքէր եօթնպատիկ առաւել յոյժ։ Հուր եկի արկանել յերկիր. եւ զի՞նչ. կամիմ թէ արդէն իսկ բորբոքէր։ Ասող մի մեծ՝ բորբոքեալ իբրեւ զղամբար։ Առաջ նորա հուր ծախիչ, եւ վերջ նորա հուր բորբոքեալ։ Ի հնոցն հրոյն բորբոքելոյ։ Սրբեսցէ զնա հրով բորբոքելով։ Եւ ոչ շիջցի բոցն բորբոքեալ։ Եւ տեսիլ փառաց տեառն իբրեւ զհուր բորբոքեալ ի վերայ գլխոյ լերինն։ Երբեմն ի մէջ ջրոյն առաւել քան զզօրութիւն հրոյ բորբոքէր. եւ այլն։
ԲՉՈՂԱԿԱՆ կամ ԲՋՈՂԱԿԱՆ. μυκητικός mugiendi vim habens Բառանչողական, սեպհական ձայնի արջառոց եւ այլոց կենդանեաց.
Սահման արջառոյ, բջողական, լծաբարձ չորքոտանի կճղակահերձ. (Ոսկիփոր.։)
Գանգատել. (սքանքատել, կամ կեղարջել. Հին բռ.։)
Առիւծ կամ արջ գիշախանձ։ Իբրեւ շունք գիշախանձք։ Գիշախանձ թռչնոց. (Կոչ. ՟Ժ։ Վրք. ոսկ. ձ։ Շ. եդես.։ Լաստ. ՟Ժ՟Գ։ Վրդն. օրին.։)
Արջառք յորժամ բազում ժամանակս գոմամուտ լիցին ի ձմերանի. (Վեցօր. ՟Թ։)
Դառնացեալք ոգւով իբրեւ զարջ որդէկոտոր ի դաշտի. (՟Բ. Թագ. ՟Ժ՟Է. 8։)
Ոչխարենի, կամ արջառենի. որ ինչ է ի ստեւոյ կենդանեաց.
Բաղարջ ընդ եղերդի կերիցես։ Բաղարջն նշանակէ զսուրբ մարդկան զբարի գործսն, եւ եղերդնակն զդառնութիւն եւ զզեղջ դարձելոց. (Ոսկիփոր.։)
Շօթաբաղարջս զանգեալ իւղով։ Նաշիհ ցորենոյ զանգեալ իւղով։ Նաշհւոյ զանգելոյ իւղով։ Նաշհւով զանգելով ընդ իւղոյ. (Ել.։ Ղեւտ.։ Թուոց. եւ այլն։)
Զեփիւռք, որ ի մտիցն արեւու։ Զեփիւռոս կոչեն։ Խառնուրդ ունելով յարքտականացն (յարջականաց) եւ եւ ի զեփիւռիցն. (Արիստ. աշխ.։)
διχηλοῦν, διχηλεύων ὀπλῆς diffisam habens ungulam Մակդիր չորքոտանեաց, որոց թաթքն յերկուս են հերձեալ ի բնէ. տոտիկը ճեղք, ոտքը ճղքած. որպէս արջառ, ոչխար, խոզ, եւ այլն. (Ղեւտ. ՟Ժ՟Ա. 3. եւ 7։ Օր. ՟Ժ՟Դ. 6 = 8։) cf. ԿՃՂԱԿԱԲԱՇԽ։
Արջ եւ առիւծ եւ վագր թիկնեղք եւ կարճապարանոցք են. (Վեցօր. ՟Թ։)
Ի խորհուրդ եւ յօրինակ մեծի խորհրդոյն՝ որ յայտնելոց էր, ոչխար եւ արջառ տպաւորէին. (Եզնիկ.։)
Անդ դաւիթ զառիւծ եւ զարջ ծնօտաքակ առնէր. (Զքր. կթ.։)
Վայրենի արջառք ի կաւագործի կային. (Վրք. հց. ՟Ի՟Զ։)
Համազո՛յգք սոքա գարուն եւ ամառն ընդ ամենայն սփռեալ տարածին աշխարհ։ Ըստ սմին օրինակի եւ համազոյգս (ձի բաղդատեալ ընդ արջառոյ)։ Զերկուս տարերս համազոյգս՝ զծով եւ զցամաք. (Պիտ.։)
ἅνηθον anethum. Արջնդեղ. սեւ գնտիկ, սեւ սոնիճ։ (Բժշկարան.։)
Յորժամ ձիապիծակքն եւ կնիւնքն ի ներքս անկանին (յարջառս), զամենայն փախուցանեն. (Կեչառ. աղեքս.։)
Ելին արջքն, եւ պատառեցին զմանկտեակսն. (Մծբ. ՟Ժ՟Թ։)
Շուայտիցի՝ իբրեւ զարջ։ Արբենամք եւ շուայտիմք. Շուայտել եւեթ, եւ արբենալ ածես զմտաւ. (Ոսկ. մ. ՟Ա. 4. 10։ Ոսկ. ՟ա. թես.։)
Արջ որջամուտ եւեթ լինել յօժարի. (Վեցօր. ՟Թ։)
Թէոդիտէ զնա՝ հետեւակ չորքոտանի, եղջերաբոյս, կճղակաւոր, բչողական. որ լինի ընդ ձեռն պարագրութեան արջառ ճշմարտութեամբ, եւ ոչ արծուի. (Խոսրովիկ.։)
μύκημα mugitus. Բառաչիւն, գոչիւն արջառոց.
Արջք օրհասականք ընդ վախճանել շնչոցն հզօրագոյնք կռուին. (Եղիշ. ՟Ա։)
Փաղանուանք (կամ փաղանունք) ասին, որոց անունն հասարակ, եւ ըստ անուանն բան գոյացութեան նոյն. հիզան, կենդանի՝ մարդ եւ արջառն. (Արիստ. ստորոգ.։)
Արջ անհեդեդ եւ փաղփաղող ատամամբք եւ ռնգամբք եւ ոտիւք. որպէս եւ պարոյկք զազրագործք եւ աւերիչք երկրի. (Վրդն. դան.։)
Օրինակ առնուն զփանփուշտ արջառոյ, փչեն ընկենու ի նա հատ կորեկի մեծի, որ լինի բոլոր ամենեւին, եւ յոչինչ հասանելով՝ ի միջին կառչի. (Շիր.։)
Նշոյլս իմն արեգակնայինսն՝ յորմս փայլատակեալս.. . քանզի փայլածէ յոլով եւ ստէպ ստէպ շարջմամբքն. (Առ որս. ՟Զ։)
Մեծամեծք աղքատացն, եւ քաղցեան։ Թէ քաղցեայց, քեզ ինչ ոչ ասացից։ Անձն գործատեաց քաղցիցէ։ Իբրեւ քաղցիցէք, տրտմեսջիք։ Ոչ քաղցիցեն, եւ ոչ ծարաւեսցին։ Որ ծառայենն ինձ՝ կերիցեն, եւ դուք քաղցիջիք։ Հացիւ ոչ քաղցիցուք։ Քաղցեաք եւ ծարաւեցաք։ Եթէ քաղցեալ է թշնամին քո, կերակրեա՛ զնա, կամ հա՛ս տուր նմա։ Յագեցոյց զանձինս քաղցեալս։ Այն է հանգիստ քաղցելոյն։ Բրդեա՛ քաղցելոց զհաց քո։ իբրեւ արջ քաղցեալ.եւ այլն։
Բաղաարջ ընդ դառնըճաց. ունի սա բառնալ զհեշտացուցիչ եւ զփքացեալ քացախուտ չարեաց մաքուր եւ անապական վարուք. (Իգն.։)
Քսութիւն յականջս արջամայ հասուցանր։ Պահեսցուք զանձինս ի քսութենէ. (Յհ. կթ.։ Տօնակ.։)
Յօրինական խորանի անդ։ Յաւուրս բաղարջակերացն յօրինական տօնին։ Զամենայն օրինականս պահեաց. (Անյաղթ բարձր.։ Կորիւն.։ Նչ. եզեկ.։)
Բառ յն. աբարքդիաս, ἁπαρκτίας, իբր Յարջականէ, կամ արջային. այսինքն Հողմն հիւսիսային՝ որ շնչէ ի կողմանէ սայլից՝ մեծ եւ փոքր արջ կոչեցելոց. ventus, qui est ab Urso, sive septentrionalis.
իբրեւ Արջառ.
Ի վերայ կրծիցն անկեալ արջառաբար ըմպէին ջուր. (Եղիշ. դտ.։)
Հատիչ եւ ջարդօղ արջառոց.
Եւ առեալ հեփեստեայ զարջառահատ տապարն, եւ հերձեալ պատառէր զգլուխն արամազդայ. (Նոննոս.։)
Կոտորած մահու անկեալ յարջառս.
Ընդ արջառամահս վհատին. (Մանդ. ՟Դ։)
νεῦρον nervus ջիլ արջառոյ. անդամ ցլու՝ չորացեալ խստապինդ, որ է գործի սաստիկ գանից.
Հարուածեսցին մտրակօք արջառաջալաց. (Յհ. կթ.։)
Հարկանել արջառաջլօք. (ՃՃ. ստէպ։ եւ Վրք. հց. ՟Ը։)
Եւ ա. իբր Արջառաջալային.
Արջառաջիլ տանջանարանք (կամ հարուածք). (Ոսկ. լուս.։)
ԱՐՋԱՌԱՐՕՏ ԱՐՋԱՌԷԱՆՑ. βόσπορος bosporus, boum trajectus, fretum Է թարգմանութիւն յն. կոչմանն վօ՛սբօռօս, այսինքն արջառոյն անցք. յատկացեալ անուն կրճին կամ նեղուցին բիւզանդիոյ.
Յորմէ եւ արջառարօտ վայրն կոչեցաւ. (Ոսկիփոր.։)
Ընդ յովայ դստեր ինաքայ խառնակեցաւ զեւս. զոր եւ արջառ իսկ արար. ուստի եւ բոսպորոսն կոչեցաւ, որ է արջառէանց. (Եւս. քր. ՟Բ։)
ԱՐՋԱՌԱՐՕՏ ԱՐՋԱՌԷԱՆՑ. βόσπορος bosporus, boum trajectus, fretum Է թարգմանութիւն յն. կոչմանն վօ՛սբօռօս, այսինքն արջառոյն անցք. յատկացեալ անուն կրճին կամ նեղուցին բիւզանդիոյ.
Յորմէ եւ արջառարօտ վայրն կոչեցաւ. (Ոսկիփոր.։)
Ընդ յովայ դստեր ինաքայ խառնակեցաւ զեւս. զոր եւ արջառ իսկ արար. ուստի եւ բոսպորոսն կոչեցաւ, որ է արջառէանց. (Եւս. քր. ՟Բ։)
Որ է ի գոյն արջասպոյ, կամ արջոյ. սեւագոյն. սեւաթոյր. արջնաթոյր. մթնագոյն. թխագոյն. լուրթ. լրթագոյն.
Սեւաթոյր է կրկին կապուտակն. իսկ սեաւն արջնագոյն է, եւ ալուսաւոր. (Փիլ. ել. ՟Բ. 223։)
Հրաւիրի ի հարսանիս արջնագռաւ յանգեղէ. եւ նա հրաժարէր՝ թէ կրօնաւոր եմ եւ սգաւոր. (Մխ. առակ. ՟Ճ՟Լ՟Դ։)
cf. ԱՐՋՆԱԳՈՅՆ.
Արջնաթոյր գոյն. (Նար. ՟Կ՟Թ։)
Ագուցին նմա արջնաթոյր ստորս չորիւք դրօշակօք. (գրեալ էր՝ արջմաթոր). (Կաղանկտ.։)
Յեղցեալ սեւութեամբ. սեւաթոյր. արջնագոյն.
Ագռաւ զիւր բնութիւն պարսաւէր, թէ արջնայեղց է թեւօք, եւ փորոյն (այսինքն կարապին) սպիտակութեանն երանի տայր. (Ոսկիփոր.։)
cf. ԲԱՂԱՐՋ. ա.
Բերել առաջի նորա զհացն բաղարջոյ, եւ դինի. (Եպիփ. ծն.։)
Երեք նկանակս հաց՝ բաղարջեայս. (անդ։)
Արջք գիսակագեղք սպիտակայեղցք որջացեալք ի պրակս. (Արծր. ՟Ա. 14։)
Ճաշակօղ զեզն. արջառակեր. եզան կամ կովու միս ուտօղ. իբր մակադրական հեղոսի որդւոյ հերակլեայ, եւ որպէս թարգմանութիւն ձայնիս բիւթանիա.
Յերեկորեայ բաղարջ ուտիցէք ... ցերեկոյ։ Յերեկորեայն մինչեւ ցերեկոյ ( իրիկուընէ իրիկուն )։ Յերեկորեայ մինչեւ ցառաւօտ. (Ել. ՟Ժ՟Բ. 18։ Ղեւտ. ՟Ի՟Գ. 34։ ՟Ի՟Դ. 3։ Թուոց. ՟Թ. 21։ Յես. ՟Ե. 10։ Յոբ. ՟Է. 4։ Եզեկ. ՟Ի՟Դ. 18։ ՟Լ՟Գ. 22։ Իսկ Ամովս. ՟Ը. 4. պարտի լինել ըստ յն. յերկրէ։)
Իբր դուարափակ, զուարակափակ. այսինքն Բակ կամ փարախ արջառոց.
Ընդուլնէ եւ հերքէ։ Եւ արջք բաժանեալք՝ ընդուլնեն, եւ զմիջոյ բուռն հարեալ՝ ուժգնապէս զարկուցանեն. (Փիլ. լին. եւ Փիլ. լիւս.։)
Գազանս՝ ի մարդկանէ ընտանենալ պարտ է. եւ բազում անգամ գիտացի ընտանեցեալս՝ առիւծս, ինծս, արջս, ոչ միայն առ կերակրօղսն՝ վասն հարկաւորացն շնորհի, այլեւ առ այլսն։ Սիրէ զյանդիմանօղսն, եւ ընդ խրատօղսն առաւել ընդանենայ. (Փիլ.։)
Տեսակաւ ուռեկաց թանձրալարի, զոր կազմեն յորոգայթ արջոց եւ եղանց. (Նոննոս.։)
Լուսաւորք՝ որ են անօթք լուսընկալք։ Արջն լուսընկալ եւ շնորհաբաշխ. (Վրդն. ծն. եւ Վրդն. լս.։)
Ամենեքեան խորգազգացք, ամենեքեան արջզնագեստ. (Լաստ. ՟Ժ՟Ա։)
Արջ ծանրանդամ է մարմնով. (Վեցօր. ՟Թ։)
Արջք օրհասականք ընդ վախճանել շնչոյն հզօրագոյնք կռուին. (Եղիշ. ՟Ա։)
Ձեւանայր մոլութիւն, եւ լծեալ էշ եւ արջառ՝ իբր թէ արօրադրել ձեւով մոլութեան։ Յաղագս հերակլի մոլութեանն։ Հասուցանէ նմա մոլութիւն, եւ նա մոլեալ՝ սպան զզաւակսն. (Նոննոս.։)
Դառնացեալք ոգւով իբրեւ զարջ մի որդեկոտոր ի վայրի։ Զորդեկոտոր նուէրսն։ Զորդեկոտորոն զանողորմս։ Զորօրինակ որդեկոտոր արար սուր քո զկանայս, նոյնպէս որդեկոտոր լիցի ի կանանց մայր քո. (՟Բ. Թագ. ՟Ժ՟Է. 8։ Իմ. ՟Ժ՟Դ. 23։ ՟Ժ՟Բ. 5։ ՟Ա. Թագ. ՟Ժ՟Ե. 33.)
Ի գաւառէ հալածական՝ յամենալից բարութեամբ պաշտպանեցելոյ։ Ոչ ի հիւանդութեանն ի սիրելի սպասաւորաց պաշտպանի։ Մեծատունք եւ աղքատք՝ ի յայսմ կենդանւոյ (յարջառոյ) պաշտպանին ի կենացն դիւրութիւն. (Պիտ.։)
Կենդանի զենլի ի պէտս ուտելոյ կամ զոհելոյ, յորմէ եւ պատարագ. ռոճիկ յուտելի անասնոց. խաչն եւ արջառ, եւ այլն.
Պատրուճակք՝ անյաշտք մի՛ մեռցին, եթէ յօդեաց եւ եթէ յայծեաց, եթէ յարջառոց եւ եթէ ի հաւուց, եւ եթէ ի խոզից։ Զոհել պատրուճակս. (Եղիշ. ՟Բ. ՟Գ։)
ՍԱՅԼԱԿԵՐՊ ԱՍՏԵՂՔ. ἅρκτος ursus. Սայլք. աստեղք հիւսիւսոյ, որ եւ ասին ԱՐՋ մեծ եւ փոքր.
Յաջորդք ի յաջորդաց փոխանակեցին։ Զսաարջամ փոխանակեալ. (Լաստ. ՟Ա։ Շ. վիպ.։)
Արջք օրհասականք ընդ վախճանել շնչոցն հզորագոյնք կռուին։ Սկսաւ կրճտել զատամունս իբրեւ ՕԶօրհասական վիրաւոր։ Որպէս զգազան օրհասական ընդ ելանել հոգեւորացն դժուարագոյն իմն կռուի. (Եղիշ. ՟Ա. ՟Բ։ Շ. ՟ա. պ. ՟Հ՟Ը։)
Կաշի արջառոյ. փոկ. որ եւ ԱՐՋԱՌԱՄՈՐԹ.
Յաղագս շաղմանեսի, եւ արջառակաշեացն որոտմանց։ Չոր եւ կարծր արջառակաշիւք (կամ շիւք, իբր շիօք) եւ կարասեօք թնդմունս եւ հնչմունս գործէր. (Նոննոս.։)
Մորթ արջառոյ. եզան կաշի.
Արկին զսուրբն յարջառամորթս դալարս, եւ ընկեցին ի լիճն. (Հ=Յ. նոյ. ՟Բ.։)
Որ է բոլորովին արջնագոյն. մթին ողջոյն.
Արջնաբոլորդ լուսնաւորական գիշերոյ. (Ճ. ՟Բ. Զ։)
Ամենեքեան խորգազգածք, ամենեքեան արջնազգեստ. (Լաստ. ՟Ժ՟Ա։)
Արջնազգեստ արարեալ՝ յամենայն մեղս թաւալեցուցին զնա. (Մարաթ.։)
Յորոց պարտ էր նոցա ի վերայ սատակմանն (ազգայնոց) արջնազգեստ լինել, ի սոցայցն զնոսա ստացուածոց զարդարեալ պայծառացոյց. (Փիլ. սամփս.։)
Վասն այլոց արջնազգեստ լինիմք, եւ վասն մեր ոչ բնաւ. (Սարգ. յկ. ՟Գ։)
Ուրախութեան պատմուճանն այն յարջնազգեստ խորդ փոխեցաւ. (Լաստ. ՟Ժ։)
ԱՐՋՆԱՏԵՍ եւ ԱՐՋՆԱՏԵՍԱԿ. Սեաւ տեսլեամբ կամ տեսակաւ. արջնագոյն. թխագոյն. տխրագոյն.
Արջնատես ագռաւ. (Նար. ՟Լ՟Ա։)
Արջնատեսակ (եմ) սգաւորաց. (Մխ. առակ. ՟Խ՟Դ։)
Արջ մի դժնդակ, որոյ բազում գազանամարտս սպանեալ էր. (Ճ. ՟Ա.։)
Չորքոտանի եղջերաբոյս՝ կճղակաւոր՝ բչողական, արջառ. (Խոսրովիկ.։)
ἐπταβόειος septem bubulis pellibus factus Կազմեալ յեօթն կաշւոյ, կամ ի մորթոյ արջառոց.
Ինձ թեթեւանդամ է եւ արագոտն, եւ արջ՝ ծանրանդամ. (Վեցօր. ՟Թ։)
Արջյարմար է յուսումն, եւ է թանձրամորթ եւ խստամարմին. (Ոսկիփոր.։)
Կարծրագոյն վէմ, կամ արջառաջիլ կամ դեղ. (Խոսր.։ ՃՃ.։)
Հիւսիսական եւ դերհիւսիսական (կողմանք երկնից). ըստ յն. ասին Արջային, եւ Հակարջային. ἁρκτικός και ἁνταρκτικός (Արիստ. աշխ.։)
Ի խանչումն գոռոզացեալ արջամթոյր (կամ արջնաթոյր) մեղսաթաւալ ընկճեցելոցն. (Գանձ.։)
Յորժամ շուայտասէր լինիցիս իբրու զարջ, ուստի՞ կարիցեմ գիտել եթէ հոգի մարդոյ գոյ ի քեզ. (Ոսկ. ՟բ. կոր.։)
Յորս է տեսանել ի մէջ արջնատես ագռաւուց սպիտականիշ երամս աղաւնեաց. (Նար. ՟Լ՟Ա։)
Որում անունն եսայիաս լսի՝ սրովբէատեսն եւ համարջակախօսն։ Հրամաքուրն լեզու, եւ սրովբէատես մարգարէն. (Վրք. հց. ՟Ի՟Զ։ Ճ. ՟Ը.։)
Ըստ թուոյ ամացն յետ ազդեցութեանն ստասցի յընկերէ իւրմէ։ Հարջիք փող ազդեցութեան։ Զերկրորդ փողն ազդեցութեան։ Եւ փողքն ազդեցութեան ի ձեռս նոցա։ Ազդեցութեամբ ազդ եղեւ մեզ։ Թողութեան ազդեցութիւն է այն. (Ղեւտ.։ Թուոց.։ Յես.։)
Մարդկութիւն, արջառութիւն, ձիութիւն. (Ոսկիփոր.։)
Արջասպով ներկած.
Բնութիւն արջառոյ.
Արջառ տեսանեմ, արջառութիւն ոչ. (Անյաղթ պորփ.։)
Ի հնդիկս սեաւ մաղձն յոլով է ի մարդիկն, վասն որոյ լինին իբրեւ զարջասպաներկս. (Տօմար.։)
Պանք բաղարջընծայք. (Նար. ՟Ղ՟Գ։)
Իբր Բաղարջակերութիւն. ժամանակ ուտելոյ հրէից զբաղարջ. տօն բաղարջոց. ըստ յն. բաղարջք.
Եւ էր զատիկն, եւ բաղարջակերք յետ երկուց աւուրց։ Յառաջնում աւուր բաղարջակերաց։ Զտօն բաղարջակեացն պահեսջիք.եւ այլն։
Դի՛ր զգուշութեամբ։ Գնասցէ Իսրայէլ զգուշութեամբ փառացն Աստուծոյ։ Կալջի՛ք զնա, եւ տարջի՛ք զգուշութեամբ։ Պատուիրեցին բանտապետին զգուշութեամբ պահել զնոսա.եւ այլն։
Յորժամ գայր առիւծ կամ արջ, ի գիրկս ունէի, եւ հեղձուցանէի զնա. (Նչ. եզեկ.։)
Հինգերորդել հրամայէ զամենայն երամակս ձիոց եւ զանգեայս արջառոց. (Յհ. կթ.։)
Հիւսիսական եւ դերհիւսիսական (կողմանք երկնից). ըստ յն. ասին Արջային, եւ Հակարջային. ἁρκτικός και ἁνταρκτικός (Արիստ. աշխ.։)
Զօրհասական արջոցն բերելով նմանութիւն, որ յաւուրս ձմերայնոյ արմատովք արմատովք պարենաւորեալ, ի մէջ կենաց եւ մահու անցեալ որջանանա ի բոյնս իւեանց։ Առ ծովեզերբն զամառային ժամանակն պարենաւորեալ առկայանան (կենդանիք). (Արծր. ՟Բ. 7։ ՟Գ. 7։)
Արջք գիսակագեղք սպիտակայեղցք. (Արծր. ՟Ա. 14։)
Անհատ է իւրաքանչիւր բնութիւն, եւ ի միմեանս անխառն, ըստ անխառնութեան ձիոյն յարջառոյն տեսակ. (Մագ. քեր. եւ Երզն. քեր.։)
Արջառք իջին ի բարձրուանդակէն, եւ բարձրուանդակի. (Հ=Յ. մայ. ՟Ի՟Ե. Հ=Յ. յունիս. ՟Ժ՟Թ.։)
Կացրդի դեմետրեայ երգէ երգ ո՛չ մերկ, այլ՝ արգալիական (այսինքն դժուարին) մորթովք արջառոցն՝ փողս պղինձս իննեւտասնեկի. (Մագ. ՟Կ՟Թ։)
Ամենեքեան խորգազգացք, ամենեքեան արջզնագեստ. (Լաստ. ՟Ժ՟Ա։)
Արջ եւ առիւծ եւ վագր թիկնեղք եւ կարճապարանոցք են. (Վեցօր. ՟Թ։)
Մարկոս աւետարանիչ մարտիւրոսացաւ ի բուկուղոս (ի դաշտի արջառոց)։ Բազում հայրապետք մարտիւրոսացան. (Շիր. քրոն.։)
(Արջառ ծերացեալ) որպէս զմու ի մեծաշահագունիցն իւրոց ի կալն՝ մատուսցի ինքն ի գովելի վախճանին ի վայելմունս հրեշտակեցութեան. (Պիտ.։)
Զարծուին պարագրէ՝ հետեւակ չորքոտանի ... որ լինի ընդ ձեռն պարագրութեանն՝ արջառ ճշմարտութեամբ, եւ ոչ արծուի. (Խոսրովիկ.։)
Որ ինչ ենն յառաջոյ կողմանէ. արջեւինները.
ἁνταρκτικός (իբր հակարջային). antarcticus;
urso, vel septentrionali oppositus Դէմ ընդ դէմ գտեալն հիւսիսային բեւեռի երկնից. այն է կէտ հարաւային՝ մեզ աներեւոյթ.
ԶՈՒԱՐԱԿԱԳԼՈՒԽ. βουκέφαλος bucephalus, taurino captie praeditus որ եւ ՑԼԱԳԼՈՒԽ ասի. Մակադրական մեծի երիվարին Աղեքսանդրի, զի գլուխն ասի լինել մեծ՝ նման գլխոյ զուարակի կամ ցլու, արջառոյ, եզին. կամ ըստ այլոց՝ ի սրունս երիվարին գոյր նիշ նման գլխոյ զուարակի.
Լուսնանաւութեամբ արջնաբոլորդ լուսնաւորական գիշերոյ. (ՃՃ. վրք. եւստաթ։)
Զըստ կաթինն եւ մեղու շայեկանութիւն (բերէ երկիրն)։ Հեշտալի շահեկանութիւն (ի դարմանոյ արջառոց)։ Խրախանալ հեշտալի շայեկանութեամբ (յամենայն տնկոց)։ Շայեկանութեան եղեն հասեալք (գնացք գետոց). (Պիտ.։)
Է ինչ՝ որ ըստ շարամանութեան ասի, եւ է ինչ՝ որ առանց շարամանութեան. արդ ըստ շարամանութեանքն, ո՛րզան, մարդ ընթանայ, մարդ յաղթէ. իսկ առանց շարամանութեանքն, ո՛րզան, մարդ, արջառ. ընթանայ, յաղթէ. (Արիստ. ստորոգ.։)
Մի՛ գուցէ եւ մեք անսրբազնաբար ածցուք զմտաւ ... արջառոց պաճարեղութիւնս. (Դիոն. երկն.։)
Գերեցին զպատրաստութիւն նոցա, ուղտս հինգ հարիւր, Եւն։ Պատրաստութիւն խաչանց եւ արջառոց բազում։ Զամենայն Պատրաստութիւն իւր առցէ ընդ իւր։ Եւ նկարեսցես զտունդ եւ զպատրաստութիւնդ իւր, Եւն։
ՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹԻՒՆ. որպէս Զգուշութիւն. Բարձեալ աշտեայս հանապազակիրս ի պատրաստութիւն գազանացն՝ որ ի մայրիսն արջանան. (Արծր. ՟Բ. 7։)
Կացրդի դեմետրեայ երգէ երգ ո՛չ մերկ, այլ՝ արգալիական (այսինքն դժուարին) մորթովք արջառոցն՝ փողս պղինձս իննեւտասնեկի. (Մագ. ՟Կ՟Թ։)
Յորժամ ջուրն ովկիանոսի վարսաւոր օդով զօրանայր արեգակնանաւութեամբ, եւ լուսնանաւութեամբ արջնաբոլորդ լուսնաւորական գիշերոյ. (ՃՃ. վրք. եւստաթ.։)
βουθυσία Զենումն զուարակի. սպանդ եւ զոհ արջառոց.
Փոխանակ ձիոյ, ոչխարի, արջառոյ, եւ իշոյ։ Ձիս եւ ջորիս։ Ձիք մատակք կառաց։ Ձիովք եւ կառօք.եւ այլն։ Ոճով ասի.
Փոխանակ ակին գայլոյ՝ ակն արջոյ տացի նմա։ Երկու ակունքն. (Մագ. ԼԶ։ Սիւն. ժմ.։ Իսկ Վրք. հց. ԻԴ.)
Ետու քեզ քակոր արջառոյ փոխանակ աղբոյն (կամ աղբին) մարդոյ։ Աղբոյ աղաւնեաց։ Շուրջ զդովաւ բրեցից, եւ արկից աղբ։ Մոխրով եւ աղբով ելից զգլուխն իւր։ Եղեն դիակունք նոցա իբրեւ աղբ զճանապարհաւ։ Իբրեւ զհող, եւ իբրեւ զաղբ. եւ այլն։
Զատոյց զքաղս կապոյտս եւ զպիսակս, եւ զամենայն այծս կապոյտս։ Քազք ելանէին ի վերայ այծից։ Արջառ կամ ոչխար կամ այծ։ Իբրեւ երկու երամակք այծից. եւ այլն։
ԲԱՅ 3 (ի, ից.) գ. ԲԱՅ φωλεός, φωλία lustrum, latibulum, cubile որ եւ ԲԱՅՈՑ. ռմկ. եւս բայ, կամ բահ. Որջ կենդանեաց՝ մանաւանդ արջոց յաւուրս ձմերայնոյ. որպէս պահ, այսինքն դիպահ, եւ պահք, յորժամ առանձնացեալ մնան իբր թմրեալ եւ անսուաղ զաւուրս բազումս. (այսինքն քառասունք պահելի.)
Առիւծ գոչեաց ի յանտառին, եւ գիշախանձ արջն ի բային. (Շ. եդես.։)
ԲԱՆ 3 (բաներ.) ԲԱՆ. Որպէս Պան, կամ բաղարջ փեթակի.
Զամէն բանն, երբ կատարած լինի ի կոճակի, կթէ՛։ Բաներոյն բաղարջն. (Վստկ. ՅԱ։)
Խոզն բարկացեալ՝ զբաշն լարեաց, եզարկ զարջն։ (որ յԱղուեսագիրս գրի.)
Նման է նա արջառոյ, որ ի բոռոց կատաղեալ աստ եւ անդր ընթանայցէ. (Վրք. հց. ՟Ի՟Դ։)
Ոչխար կամ արջառ ... դլփին, սղոցն, դալն, լոքն, բիլն, կապոյտն. թուի յայտ առնել զդալարագոյն ինչ, կամ զդեղին, (իտ. ճիա՛լլօ։)
βοῦς սեռ. βόος bos սեռ. bovis ταῦρος taurus Արուն արջառոյ. զուարակ. ցուլ. եզ. փէքէր. յորմէ պախրէ.
Պանս բաղարջս օծեալ իւղով։ Իւղ լուսոյ։ Իւղ օծման։ Տու՛ք մեզ յիւղոյդ ձերմէ. զի ահա շիջանին լապտերքս մեր։ Իւղով սրբով իմով օծի զնա։ Օծանէին իւղով զհիւանդս։ Օծցեն իւղով յանուն տեառն. եւ այլն։
Երիս խանս նաշհւոյ ունէի ի գլուխ իմում։ Ի վերնում խանին։ Ուտէն ի խանէ անտի։ Դիցես ի վերայ խանին մերոյ, եւ մատուսցես զայն խանիւն։ Պան մի բաղարջ ի խանէն։ Զմիսն եդ ի վերայ խանի. (Ծն.։ Ել.։ Թուոց.։ Դտ.։)
Քաղք, եւ խոյք ելանէին ի վերայ մաքեաց եւ այծից։ Քաւեսցէ ի նմանէ քահանայն խոյիւն։ Զմիսխոյին։ Առցես ի խոյէ անտի։ Ի շիկակարմիր մորթոյ խոյոց։ Երկուս տասանորդս առ խոյ մի՝ երկոցունց խոյոցն։ Զուարակօքյարջառոց, եւ եօթն խոյօք։ Խոյովք եւ խնկովք.եւ այլն։
βοῦς bos, vacca. Էգն արջառոց. որոյ արականն է եզն. ինէք. պէքէրէթ. իսկ պ. կեավ ՝ է հասարակ (որպէս ի լտ. պօս) զի նէրկեավ, է եզն. եւ մատէկեավ, կով.
ἅρτος panis. (լծ. հյ. Հայս. եւ արաբ. խուպզ ) Զանգուած ալեր եւ ջրոյ եփեալ, խմորուն կամ բաղարջ. եբր. լէխմ.
Ձիովն իւրով, ոյք (կամ ոյր) ի ձարն հաւանին հաստել. (այսինքն փէրլէմը պինդ բռնել )։ Զառասանս եւ զպարանս ի ձարից ձիոց եւ յարջառոց. Մագ. ՟Ե. եւ ՟Ի՟Ե։ Կայ եւ ի գիրս Վստկ. ՁԱՐԷ, այսինքն ի ձարէ, կամ ձարեայ. իմա՛ մազեայ։ Ասի եւ ռմկ. ձարէմազ, կամ շարմազ, որպէս Ձարեայ՝ այսիքն մազեայ մաղ։
ἅρτος. panis. λαγάνον. laganum, placenta. որպէս ռմկ. ճոթ մը. մաս. եւ շօշ, լաւաշ. եբր. լէխմ, յորմէ ռմկ. շօգմա, շօխում. եւ ռաքիք. այսինքն Հաց ազնիւ, պարզ կամ իւղով զանգեալ՝ պէսպէս ձեւով. եւ բաղարջ ի նաշհոյ. պան. քաքար. նկան. փիտէ, սիմիտ, պէորէկ, պօղաշա, կէօզլեմե.
Պանս բաղարջս, եւ շօթս բաղարջս զանգեալ իւղով, եւ քաքարս բաղարջս օծեալ իւղով։ Պան մի, եւ շօթ մի իւղով զանգեալ. (Ել. ԻԹ. 2. 29։)
Ոմն քերականութիւն։ Ոմն ձի։ Ոչ ինչ յաւէտ մարդն գոյացութիւն՝ քան ո՛մն արջառ։ Ոմն ձեռն, ոմն գլուխ։ Ըստ երկրորդաց ոմանց գոյացութեանց. (Արիստ. ստորոգ.։)
Չոր արջառաջլօք հարին ուժգին. (Տէր Իսրայէլ. հոկտ. ՟Ա.։ եւ ՃՃ. ստէպ։)
Պանս բաղարջս ի նաշհւոյ զանդեալ իւղով։ Պան մի բաղարջ, եւ պան մի յիւղոյ անտի։ Զպանսն՝ որ ի խանի կատարմանն իցեն. (Ղեւտ. ՟Բ. 4։ ՟Է. 12։ ՟Ը. 26. եւ 31։ տե՛ս եւ ՟Ի՟Գ. 14. 17. 20։ Ել. ՟Ի՟Թ. 32. 2։ Թուոց. ՟Զ. 15. 19։)
Պանն ի՞նչ է. բոլոր բաղարջ. (Վանակ. հց.։)
Իբր արջառաջիլ. ջալոտ.
Կաղամբի տակ։ Արջն երթեալ կերիցէ տակ ինչ։ Զիլ մի՛ գուցէ մեծաբերձ բարձրութիւնն յարմատոցն խլեսցէ զտակսն։ Իբրեւ զտակ առեալ հաստատուն կայ. (Կանոն.։ Եբր. քրզ։ Վեցօր. ՟Ե. ՟Է։)
Ամենայն հով իրաց մոխիր առաւել տաք է փորձով. (Վստկ. ՟Ժ՟Դ։ Հանէ՛ք զմորթ արջոյն, եւ տաք տաք արկէ՛ք ի վերայ նորա. Վրդն. առակ.։)
Տօն է տեառն աստուծոյ մերոյ։ Տօնեցէ՛ք զդա տօն տեառն յաղգս ձեր։ Ի տօնի բաղարջակերացն, եւ ի տօնի եօթներորդացն, եւ ի տօնի տաղաւորոհալաց։ Տօն ամարայնոյ, եւ տօն կատարածի ելից տարւոյն։ Դարձուցից ի սուգ զտօնս ձեր.եւ այլն։
ἰμάς corrigia, lorum σκύτος corium. Կանչեայ պարան. լար ի մորթոյ արջառոց. մաշկեղէն գօտի, կապ, խրաց, սամետ. երկար կաշի.
Անուն կենդանւոյ. յն. ֆօ՛գի. լտ. ֆօ՛գա. φώκη phoca, vitulus marinus. Որթ ծովային՝ երկակենցաղ. գլուխն եւ մորթ մարմնոյն անթեփ՝ յար եւ նման որթու արջառոց. որ եւ հեւայ՝ փնչէ եւ բառաչէ իբրեւ զեզն ի հանգչելն ի ցամաքի. առաջին ոտքն են նման թեւոց, եւ յետինքն իբրեւ զատունս ձկան. ունի եւ ստինս, եւ ծնանի ի ցամաքի.
Սրինգ եւ թմբուկ եւ փող եւ քնար։ Փողք եւ տաւիղք. Ուրախութեամբ եւ փողովք։ Իբրեւ զփող գոչեսցէ։ Իբրեւ զհիչիւն փողոյ։ Որպէս անշունչքն ձայն տայցեն՝ եթէ փող, եւ եթէ քնար։ Ձայն փողոյն հնչէր մեծաձայն։ Հասանէին ձայնք փողոցն։ Ազդ առնել փողով, կամ բարբառով փողոյ։ Փողս կռածոյս։ Փողեղ ջերեայ։ Փո՛ղ հարէք ի գլուխս ամսոց։ Հարջիք փող ազդեցութեան, փող նշանակաց։ Քահանայք հարցեն փող։ Եհար փող եղջերեաւն։ Հարջիք եւ դուք զփողսն եղջերեայս։ Փողս հարկանէին փողովք։ Փողս հարաք ձեզ։ Փող հարկանի. եւ այլն։
(որպէս թէ որդեակ կենդանաց) μοσχάριον, μόσχος vitulus, -la, juvencus, -ca. ռմկ. հորթ, մոզի, մոզիկ. (յն. մօ՛սխօս, մօսխա՛ռիօն. լտ. վի՛թուլուս. լծ. ընդ Վիթ. վթիկ) Ծնունդ արջառոց, եւս եւ եղանց, մատաղ հասակաւ. ... տե՛ս եւ ԵՐԻՆՋ. եւ ԶՈՒԱՐԱԿ, իբր դուարիկ.
Առաքեալքն քաղցր լծովն Քրիստոսի եդին ակօս ի բնութիւնս՝ ի դաշտս մարդկեղէնս. (Համամ առակ.։ (Յորս Ակօս ձգել ասի եւ արջառն ե՛ւ արօրադիր հողագործն։))
ԱՄՈԼ մանաւանդ ԱՄՈԼՔ. (ի համ, եւ ուլն) Լծորդ, լծակից. զոյգ արջառոց՝ որք ուլամբք զնոյն լուծ ձգեն, կամ զոյգ ձիոց՝ որ լծին ի մի կառս. եւ նմանութեամբ՝ երկու անձինք գործակիցք իրերաց, որպէս Պետրոս եւ Պօղոս, Լուսաւորիչն եւ Յակոբ Մծբ. Անտոն եւ Կրօնիդէս, եւ այլն. ամոլ, ջուխտակ, ընկեր. չիֆթ. պիր չիֆթ. ξυνωρίς, συνωρίς bijuga, bijuges, par, biga
Մաճով արօրոյ. (Դտ. Գ. 51.) յն. արջառոց։
Գզեցին խարազանօք զկուրծսն եւ զթիկունսն։ Տանջեցին ուժգին, մինչեւ գզեցաւ մարմինն։ Չարաչար գզեցին զմարմին նորա։ Արջառաջլօք զմարմինն գզեսցեն. (Հ=Յ. ստէպ։)
Առցէ զերինջ մի յարջառոց, որ ընդ գործ չիցէ մտեալ. (Օր. ՟Ի՟Ա. 30.) յն. որ չիցէ գործեալ. այսինքն բանեցուցած չըլլայ՝ երկիր վարելու։
Բաղարջ ընդ դառին (կամ ընդ դառինս)։ Դառամբք ուտեմք զբաղարջն, որք ապաշխարութեան եմք ցանկացեալ. (Փիլ. ել.։)
Բաղարջ ընդ եղեգի (կամ եղիգի) կերիցեն. (Ել. ՟Ժ՟Բ. 8։ Բաղարջով եւ եղեգով (կամ եղիգով) կերիցէ զնա. Թուոց. ՟Թ. 11։)
Բաղարջ եփեաց նոցա։ Եփեաց զբլիթսն։ Որ ինչ եփելոց էք, եփեցէ՛ք։ Եւ ո՛չ պախ եփեալ ջրով։ Անօթ կաւեղէն՝ յորում եփեսցի.եւ այլն։
κόπρος stercus bovis Քակոր եզանց. իբր թրեալ ապաւառ արջառոց. թէզէք. (որպէս եւ գերմ. տրէքց է աղբ. լծ. եւ լտ. սթէ՛րքուս. թ. թէրս. յն. գօ՛բրօս. ռմկ. կիւպրէ, ճիպրէ)
ԼՈՒԾՔ ԵԶԱՆՑ. ζεῦγος par. զոյգք կամ ամոլք արջառոց հերկողաց. Ջուխտ մը եզ.
Եզն եւ արջ ի միասին ճարակեսցին, եւ որդեակք նոցա խառն ընդ նմա եւ աշխարհս առ անզգամսն։ Բուռն ի վերայ եդեալ՝ զփախստեայսն տանէր, խառն խոցեալ, խառն հարկանել. (Ես. ՟Ժ՟Ա. 7։ Իմ. ՟Ե. 21։ ՟Բ. Մակ. ՟Ժ՟Բ. 23։)
Ջորի աքացօղ, խթան արջառ, զուարակ հարկանօղ. (Մագ. ՟Ծ՟Է։)
Զեօթնօր բաղարջ ուտիցէք. յառաջնմէ իսկ օրէ անտի անհետ առնիժիք զխմոր ի տանց։ Զեօթն օր մի՛ գացի խմոր ի տունս ձեր։ Փոքր մի խմոր զամենայն զանգուածն խմորէ. եւ այլն։ Խմորն եթէ զբաղարջ ալիւրն ոչ փոխէ յաճումն, էխմոր. (Ոսկ. յհ. ՟Բ. 6։)
Կուզ կերեալ՝ ուռաւ որպէս զարջ. (Մամիկ.։)
Դեղ գրոց (այսինքն մելանն)է արջասպ, եւ գխտոր, եւ կռիզ. (Վրթ. քերթ.։)
Ա՛ռ ժողովուրդն զհայսն իւրեանց, մինչչեւ խմորեալ էր։ Եփեցին զհայսն նկանս բաղարջս։ Առ հայս, եւ թրեաց, եւ արար բլիթս։ Կանայք նոցա հայս հարկանեն՝ առնել կարկանդակս զօրութեանց երկնից. (Ել. ՟Ժ՟Բ. 34։ ՟Բ. Թագ. ՟Ժ՟Գ. 8։ Երեմ. ՟Ե. 18։)
Արջառն ոչ նշանակեաց զարականն եւ զիգականն եւ զչէզոքն (իմա՛ զհասարակն), թէ ոչ ասեմք, եզն, եւ կով, եւ մոզի. (Երզն. քեր.։ (ռմկ. մոզի. յոքն. մոզկներ, է առաւել արու որթ տարեւոր։))
Ի վերայ ածէ եւ զարկն. այլ յարկն է ինչ տեսակաւ ուռեկաց թանձրաշարժ. զոր կազմեն յորոգայթ արջոց եւ եղանց. (Նոննոս.։)
ՆԿԱՆ ՆԿԱՆԱԿ. (լծ. եբր. ուկա, օկկա, մաօկ ). ἑγκρυφίας panis subcineritius ἅρτος panis μαγίς torta. Բլիթ հացի. պան բաղարջայ. գրտակ. շօթ. պլակինդի. ... տե՛ս (Նկան, Ծն. ՟Ժ՟Ը. 6։ Ել. ՟Ժ՟Բ. 39։ Թուոց. ՟Ժ՟Ա. 8. եւ այլն։ Նկանակ. Դատ. ՟Ե. 8։ ՟Ե. 13։ ՟Ա. Թագ. ՟Ժ՟Է. 17։ Մտթ. ՟Ժ՟Դ. 17. եւ այլն։ Կամ Նկանակ հացի. ՟Ա. Թագ. ՟Բ. 39։ ՟Ի՟Ա. 3։ Առակ. ՟Զ. 26։ Երեմ. ՟Լ՟Է. 20։)
Կերան ի ցորենոյ երկրին զայգոյ բաղարջ եւ նորի։ Յաւուրն նորեաց յորժամ մատուցանիցէք զոհ տեառն զեօթներորդացն. (Թուոց. ՟Ի՟Ը. 26։ Յես. ՟Ե. 11։)
Զերիքովի մանկացն ոճիր, որք պատժեցան յարջէ՝ ծանի՛ր. (Կրպտ. ոտ.։)
Արջք որջացեալք ի պրակս անտառախիտ մայրեացդ։ Ի միջոցս պրակացն. (Արծր. ՟Ա. 14. ՟Բ. 7։)
ՍԱՅԼ կամ ՍԱՅԼՔ՝ նմանութեամբ. ἁρκτοῦρος (որպէս թէ արջադի). arcturus, plaustrum. Եօթնաստեղետն կրկին աստե զատունք բեւեռականք ի հիւսիս. եւ Հիւսիսային կողմն երկնից. տես եւ ՎԵՑԿԻ կամ ՎԵՑԵԿԻ. ... եբր. քիմա. որ ըստ ոմանց է բազմաստեղք.
ռմկ. սեւ. վր. շա՛վի, սիա՛վի. թ. սիյահ, սիյէհշ, գարա. μέλας, μέλαν (յորմէ մելան). niger, -gra, -grum;
ater, -tra, -trum. Գոյն մթին եւ խաւարին՝ հակառակ սպիտակի. քաջ թուխ. արջնագոյն.
Արջ եւ առիւծ եւ վագր։ Առիւծ եւ վարազ եւ վագր եւ ինձ. (Վեցօր. ՟Ը։ Նիւս. կազմ.։)
Բանջար կամ խոտ վայրի. ծաղիկ վայրի. գազանք վայրի. գեղեցկութիւն վայրի. քարինք վայրի։ Ծառ վայրաց։ Իբրեւ զարջ մի որդէկտոր ի վայրի։ Դիպեցան իբրեւ զցիռս ի վայրի։ Եղինք ի վայրի ծնան։ Զխոտն ի վայրի. եւ այլն։
ταῦρος taurus. Արու արջառ. զուարակ. եզն ոչ մալեալ. (յն. դաւ՛րօս. լտ. դաւ՛րուս. լծ. ընդ դուար. տավար. եբր. սօր, զօր, թօր ).
ՓԱՐՉ կամ ՓԱՐՋ. Բառ ռմկ. որպէս թ. պարտագ. Փոքրիկ կուժ ջրոյ.
Փարչ մի ջուր թէ փարչն լի է, լաւ է։ Լից ի փարջ մի։ Դիր ի փարջն. (Վստկ.։)
Զանդրանիկս արջառոց, եւ զանդրանիկս օդեաց, եւ զանդրանիկս այծեաց։ Զամենայն արօտական զհամակ յօդեաց։ Յօդեաց եւ յայծեաց առնուցուս։ Մեկնեսցէ զօդիս յայծեաց, եւ կացուսցէ զօդիսն ընդ աջմէ իւրմէ.եւ այլն։
Զի մի՛ զազդոյ վէրն ի հոգիս մեր ընդունիցիմք։ Գէր ցուլն կարի ազդոյ ունի զախտն։ Առաւել պատշաճ մանկան՝ մարմնոյն հարուածք քան մտացն, զի այս ազդո՛յ է։ Դուք զազդոյ վէրս (այս ինքն կարեվէր) ի զօրութիւն նիզակի հարջիք զնա. (Սարգ. ՟գ. յհ.։ Լմբ. սղ. եւ Լմբ. առակ.։ Արծր. ՟Դ. 2։)
Առ ալիւր, թրեաց։ Ա՛ռ երկան, աղա՛ ալիւր։ Զտասներորդ գրուի ալիւր (կամ ալեր) գարեղէն։ Արդու մի ալիւր բաղարջ։ Սափոր ալերն մի՛ պակասեսցի։ Ցորեան եւ գարի եւ ալեւր եւ փոխինդ։ Ի գրիւս երիս ալեր։ Յալեր երից գրուաց. եւ այլն։
Խմորն՝ եթէ զբաղարջ ալիւրն ո՛չ փոփոխէ յաճումն, չէ՛ խմոր. (Ոսկ. յհ. ՟Բ. 6։)
Քսութիւն յականջս արջամայ հասուցանէր։ Սաստելով յականջս խորհրդոց իմոց. (Յհ. կթ.։ Յհ. իմ. ատ.։)
Կերան զբաղարջն զխիստն եւ զանկասն. (Ճ. ՟Թ.։) եւ (Տօնակ.։)
Արդու մի ալիւր բաղարջ։ Արդու մի գարւոյ։ Արդուաւ նաշհոյ։ Ա՛ռ զարդու փոխնդոյս։ Որ սերմանցէ արդուս վեց, ժողովեսցէ դրիւս երիս։ Կշիռ ըստ գրուին եւ ըստ արդուին եղիցի։ Զվեցերորդ արդուի ի քոռէ գարւոյ. (Դտ. ՟Զ 19։ Հռութ. ՟Բ 17։ ՟Ա. Թագ. ՟Ա 24։ ՟Ժ՟Է 17։ Ես ՟Ե 10։ Եզեկ. ՟Խ՟Ե 11. 13։)
Արջառ, եւ ոչխար։ Ոչխարի եւ արջառոյ ծնունդ արձակեալ է։ Արջառով եւ ոչխարով։ Յարջառոց արու անարատ։ եթէ յարջառոյ մատուցանիցէ, եթէ՛ արու իցէ՝ եւ եթէ՛ էգ իցէ։ Երինջ մի յարջառոց։ Զուարակօք արջառոց։ Զուարակօք արջառոց։ Զուարակ մի յարջառոց (որ եւ ասի՝ յանդւոյ)։ Հօտիցդ, եւ արջառոցդ. (որ եւ ասի, խաշանցդեւ անդէոց). եւ այլն։
Զարջառաց եւ զոչխարէ. (Եզնիկ.։)
անդեայք արջառաց, եւ հօտք ոչխարաց. (Յհ. կթ.։)
Բայացեալքն՝ եթէ՛ գազանք, եւ եթէ՛ թռչունք։ Ուր բնակեալ բայանայր զօրավարն տաճկաց՝ զօրհասական արջոյ բերելով նմանութիւն. (Արծր. ՟Բ. 7։)
cf. ԲԱՅ 3. որպէս Որջ կենդանեաց. ռմկ. արջու բահ.
Ազդմունք բնականք, եւ արջոյ յառաջագոյն քան զձմեռն ի բայոց մտանելոյ. (Եզնիկ.։)
Եւ որ բեւեռքդ են (այսինքն աստաղք փոքր արջոյ) զկողմամբ հիւսիսոյ. (Զքր. կթ.։)
Բառաչել. գոչել ըստ արջառոց. պոռալ, պոռլալ.
Բաղարջ լինիցի, եւ բրդեսցես զայն պատառս պատառս։ Բրդեա՛ քաղցելոց զհաց քո. (Ղեւտ. ՟Բ. 6։ Ես. ՟Ծ՟Ը. 7։)
Ընդ լուսանալն առնոյր ի մէնջ բաղարջ, եւ ի մակու յետոյ բրջանն ուտէր. (Մխ. ապար.։)
Դեղ գրոց է արջասպ, եւ գխտոր, եւ կռիզ. (Վրթ. քերթ.։)
որ եւ յն. բառիւ Բոբողոն ասի. βούβαλος, βούβαλις bubalus, -la;
bos vel vacca sylvestris Ազգ արջառոյ՝ յաղթանդամ, ջրասէր, հասարակօրէն սեւաստեւ, եւ գալարածոյ եղջերբք.
Դասակք անդւոց, կամ անդէոց։ Արջառոցն դասակ։ Զդասակս խողաց։ Ընդ դասակս այծեացն։ Իբր զդասակս դոյզն հօտից. (Յովէլ. ՟Ա. 18։ Յհ. կթ.։ Փիլ. լիւս.։ Փարպ.։ Նար. ՟Կ՟Բ։)
ταῦρος taurus եբր. դօր. թ. տէվար, տավար. որ եւ ՏՈՒԱՐ. Զուարակ, եւ երինջ. արջառ, եւ ոչխար. անդեայք. խաշն.
Ի պատարագս որոշեալք, արջառ, այծ, դուար։ Ետ նմա դուարս, եւ որթս. (Փիլ. լին. ՟Գ. 3։ ՟Դ. 121։)
Բաղարջ ընդ եղերդի կերիցես։ Բաղարջն նշանակէ զսուրբ մարդկան զբարի գործսն, եւ եղերդնակն զդառնութիւն եւ զզեղջ դարձելոց. (Ոսկիփոր.։)
δάμαλις vitula, juvenca βοῦς bos Էգ որթ արջառոյ չափահաս. նոր կով, երինճ, մենծցած հորթ, պզտի կով.
Երինջ մի յարջառոց։ Ի վերայ գլխոյ երնջուն (կամ երնջոյն). (Օրին. ՟Ի՟Ա. 3. եւ 6։)
Խոզս բարկացեալ՝զբաշն լարեաց, եւ եզարկ զարջն. կամ բարձրացոյց զբաշն, եւ եհար ժանեօքն. (Վրդն. առակ.։ եւ Ոսկիփոր.։)
Բառ ռմկ. ասի զարջառոյ՝ որ վարի լծով ի գործ մշակութեան երկրի.
Մի՛ խնկեսցես ի վերայ խմորոյ արիւն։ Ասէ, ո՛չ խնկեսցես. փոխանակ ասելոյ թէ ոչ մատուսցես արիւն ընդ հացի խմորոյ այլ ընդ բաղարջի. (Կիւրղ. ել.։)
Իբրու Խիթ որովայնի կամ ցաւ ինչ արջառոց. (Վստկ.։)
զարջառ եւ ոչխար՝ զակընջատ կամ զկրճատ. (Ղեւտ. ՟Ի՟Բ. 23։)
ՀՕՐԱՆ ἁγέλη grex, et ovile. գրի եւ ՀՈՐԱՆ. Ջոկ այծից եւ ուլուց. եւս եւ հօտ ոչխարաց, եւ երամակ արջառոց, եւ Հօտարան. փարախ.
Արգելին զխաշն եւ զարջառ ի ճարակոյ. (Մծբ. ՟Գ։)
ՃՕՃԵՄ κραδαίνω vibro, quatio. գրի եւ ՃՈՃԵԼ. Կոծել, ծածանել. շարջլել. տատանել. այսր անդր յածել. ճկել, ճկճըկել, խաղցընել.
Յիշմամբ երախտեացն որ առ նոսա յԵգիպտոսէ եւ յառաջ։ Յութերորդ օրէն եւ յառաջ, ապա նուիրել զծնունդս արջառոց եւ ոչխարաց։ Ի սկզբանէ աւետարանին եւ յառաջ մինչեւ յեօթնագլուխ վիշապն, որ է նեռն. (Նախ. եզեկ. եւ օրին։ Նախ. ղեւտ. եւ Նախ. յայտն.։)
Ես եմ իբրեւ յովազ (կամ յաւազ) ի վերայ Եփրեմի, եւ իբրեւ զառիւծ ի վերայ տանն Յուդայ։ Եղէց նոցա իբրեւ զյովազ, եւ իբրեւ զինծ, իբրեւ արջ քաղցեալ. (Ովս. ՟Ե. 14։ ՟Ժ՟Գ. 7։)
(ռմկ. նախրի, պախրի, վաքրը. եբր. պաքար ). βουκόλιον armentum boum, bos et vacca ἁγέλη grex. Հօտ արջառոց. անդեայք. ջոկ կովուց կամ եզանց.
Թրեա՛ գրիւս երիս ալեր նաշհոյ։ Երիս խանս նաշհւոյ։ Նաշիհ ցորենոյ։ Նաշիհ լիցի պատարագն։ Խան մի բաղարջաց նաշհւոյ։ Ի նաշհւոյ անտի։ Լի նաշհւով զանդելով ընդ իւղոյ։ Նաշիհ եւ մանն։ Իւղ ըստ նաշհւոյն.եւ այլն։
ՆՇԽԱՐ. εὑλογία eulogia, benedictio, hostia. Հաց պատարագի, կամ բաղարջ ի նիւթ սուրբ խորհրդոյ. մասն լոկ օրհնեալ՝ բաժանելի ժողովրդեան. նշխարք, մաս.
Ոչ զարջառս՝ արջառոց, եւ զնոխազս՝ նոխազաց ինքեանց զոմանս առնեմք իշխանս, այլ մեք տիրեմք սոցունց՝ վեհագոյնս այնոցիկ սեռ. (Պղատ. օրին. ՟Դ։)
Նօտոսք, որ ի միջօրեայէ (շնչեն)։ Ի նօտոսացն՝ այն որ յաներեւան բոլորէն (բեւեռէն) լինի բերեալ, համամարտ է ապարքտիոյ (հակարջայնոյ). եւ նօտոս անուանեալ. եւ լիւանօտոս լինի կոչեցեալ, որ ելանէ ի մէջ լիփսի եւ նօտոսի. (Արիստ. աշխ.։ (Գրի Նաւտաւս, կամ Նաւտոս)։)
Անկանիցի անդ արջառ կամ էշ ... շաղիղննորա՛ լիցի. (Ել. ՟Ի՟Ա . 34։)
Արջք եւ ինձք, որ զբարկութիւն եւ զմահն շնչէին. (Եւս. պտմ. ՟Ը. 7։)
Շողիք արջառոց, եւ այլն. (Վստկ. ՟Յ՟Ի՟Գ։)
Շունչ վախճանին չեւ էր հասեալ։ Աւազակն մինչեւ ի վերջին շունչն ոչ ձգեաց խտրոց սիրոյ։ Անդրոնիկոս ի յետին շունչն հասեալ է։ Արջք օրհասականք ընդ վախճանել շնչոցն՝ հզօրագոյնք կռուին. (Ագաթ.։ Լմբ. պտրգ.։ Տէր Իսրայէլ. յնվր. ՟Ի՟Դ.։ Եղիշ. ՟Ա։)
առանց շունչ կլանելոյ ըմպեն իբրեւ զարջառս. (Բրս. արբեց.։)
Արջառ եւ ոչխար եւ անասուն։ Արջառս եւ ոչխարս։ Եօթն որոջ ոչխարաց։ Ու՞ր է ոչխար յողջակէզ։ Ոչխարք իմ ձայնի իմում լսեն.եւ այլն։
Տեղի որթոց այգեաց. այգեստան. եւ Տեղի որթուց արջառոց. էգիներ եւ հորթնոց.
Որթոցն (ցուցանէ) զայգին, կամ զծնունդս արջառոց. (Երզն. քեր. եւ Նչ. քեր.։)
Ցուցանէ որթոցն զծնունդս արջառոցն, կամ զփայտի որթոյ ամբարումն»։
Ուտելով կերիցես։ Յամենայն կերակրոց՝ զոր ուտիցէք։ Բաղարջ ընդ եղեգի կերիցեն։ Եւ ոչ ուտիցէք ի նոցանէ հում։ Առ ի պտղոյ նորա, եկեր, եւ ետ առն իւրում ընդ իւր, եւ կերան։ Որ ուտէր ընդ իս հաց։ Ռա՛բբի հա՛ց կեր։ Ուտէին եւ ըմպէին։ Որ ուտէ զմարմին իմ, եւ ըմպէ զարիւն իմ։ Առէ՛ք կերա՛յք.եւ այլն։
Սերմանէ փոքր մի արջնդեղ եւ չաման։ Եւ ոչ զանիւ կամնասային ածեն ի վերայ չամանոյն։ Չամանն հացիւ ուտի. (Ես. ՟Ի՟Ը. 25=28։)
Կոչեցեալ էր երիվարն այն Ցլագլուխ, վասն զի ունէր ի բարձին իւրում պալար այլագոյն՝ զարջառի գլխոյ կերպարանս ունելով. (Պտմ. աղեքս.։)
ՊԱԽՐԷ գ. ՊԱԽՐԻՔ. Որպէս լծ. ընդ Պաճար. նախիր. անդեայք. արջառ. որ եւ եբր. պաքար. լտ. բէ՛քուս. βόσκιμα pecus.
θρέμμα, κτῆνος alumnus, pecus, jumentum. Նախիր. անգեայ. արջառ. եզն, եւ կով. եւ լայնաբար՝ ամենայն անասուն. պախրէ, պախրիք. սըղըր, էօքիւզ, ինէկ, տավար, հայվան. եբր. պաքար.
Մերձեցաւ տօն բաղարջակերացն՝ որ կոչէր պասքա. (Ղկ. ՟Ի՟Բ. 1։)
Բրդեսցես զայն (զբաղարջն) պատառս պատառս։ Զոհ ի պատառոյ։ Պատառով միով հացիւ։ Թացցես զպատառ քո ի քացախիդ։ Պատառ մի հաց։ Պատառ մի ի կասկարայէ։ Թացեալ զպատառն՝ տայ Յուդայի իսկարիովտացւոյ. եւ յետ պատառոյն ապա եմուտ ի նա սատանայ. եւ այլն։
Բառ եբր. որպէս Արջառ։ Տե՛ս եւ Պախրէ։
Մի մի զոտից իւեանց կախեալ լինէին, եւ ի վեր ի բարջու մեքենայիւք տանջեալ լինէին մերկ պճղով (այժմու յն. մարմնով) (Եւս. պտմ. ՟Ը. ց։)
(լծ. հյ. ջլուտ, եւ ջայլ՝ իբր խուրձ կամ բազմութիւնն գաւազանաց ի մի տրցակ. եւ թ. ջալը ). Բիր. քուք. կարիճ. արջառաջիլ, եւ գաւազան դանից.
ՍՈՆԻՃ որ եւ ՇՈՆԻԶ. պ. սիւնիզ. cf. ԱՐՋՆԳԵՂ.
Սերմանէ արջնգեղ, որ է սոնիճ։ Գաւազանաւ թափի սոնիճ. (Գէ. ես.։)
Գաւազան՝ որ է վարիչ արջառոյ. խարազան՝ որ է վարիչ իշոյ. (Երզն. քեր.։)
Ցախիւք հարթել զգետինն յետ վարելոյն եւ ցանելոյն. տափանել ցախիւք. կապել զցախ զկնի արջառոյ կամ տափանի, զի զմնացեալ կոշտս հողոյ հարթեսցէ իբր աւելածութեամբ. ցաքել.
Զի՞ է քեզ. ասեմ. այո՛ տէր, ցաւէ լերգիս։ Արջու ցաւեցին որովայն. (Վրք. հց. ձ։ Մխ. առակ.։)
ՓԻԼԱՔ ՓԻԼԱՔՍ. Բառ յն. ֆիլաքս. φύλαξ custos, conservator. Պահապան. եւ յաստեղատունս՝ Արջապան, կամ պահապան արտեմեայ՝ հայկ.
Ետու քեզ քակոր արջառոյ փոխանակ աղբոյն մարդոյ. (Եզեկ. ՟Դ. 15։)
Քակորով արջառոյ առնել զհացն. (Նչ. եզեկ.։)
Շօթս բաղարջս զանգեալ իւղով, եւ քաքարս բաղարջս օծեալ իւղով։ Քաքար մի ի խանէ անտի բաղարջացն եդելոց առաջի տեառն։ Բլիթ մի հաց, եւ պատճառ մի ի կասկարայից, եւ քաքար մի ի տապակէ։ Քաքարացն բաղարջացն, եւ տապակին. (Ել. ՟Ի՟Թ։ Ղեւտ. ՟Բ. եւ ՟Է։ Թուոց. ՟Զ։ ՟Բ. Թագ. ՟Զ. 19։ ՟Ա. Մնաց. ՟Ի՟Գ. 29։)
յորմէ յն. ա՛րգդօս. ուստի լտ. ու՛րսոես. ἅρκτος ursus, ursa Գազան յաղթամարմին, զօրաւոր եւ ճարտար թաթիւք. կատաղի, եւ երկչոտ, հրասարակօրէն թխագոյն.
Ապրեցոյց զիս ի բերանոյ արջոյն։ Իբրեւ զարջ մի որդեկոտոր ի վայրի, եւ զայրացեալ ի դաշտի։ Արձակել ի վերայ նոցա բազմութիւնս արջոցն (կամ արջուց)։ Ոտք նորա իբրեւ զարջու.եւ այլն։
Ի վերայ արջուցն եւ առիւծուցն. (Ագաթ.։)
Արջոյ ի բայոց մտնելոյ. (Եզնիկ.։)
Արջք օրհասականք. (Եղիշ. ՟Ա։)
Յարջոցն պատառողաց. (Նար. ՟Կ՟Ը։)
Մանկունքն յարջիցն սատակին. (Մագ. ՟Ժ՟Ե։)
Ըստ աստեղաբաշխից Սայլք երկնից. մեծ արջ, եւ փոքր արջ. եօթն եօթն երեւելի հիւսիսային աստեղք մօտ ի բեւեռն.
Ի ձեռն երկնային արջոցդ. (Շիր.։)
Փոքր արջն գեր ի վերոյ կալով երկրի ի հիւսիսային կողմանէն. (Խոր. աշխարհ.։)
ԱՐՋՈՒ ԽԱՂՈՂ. ըստ Բժշկարանի Ազգ վայրի խաղողոյ, կամ շանխաղողոյ.
Առիւծք եւ արջունքն եկեալ զոտսըն լեզուին. (Տաղ ի յակոբայ։)